17. Yüzyılda Osmanlı Duâgûyânı: Tarihî, Malî ve Sosyal Boyutlarıyla Kadrolu Duâcılık Müessesesi

Yıl 2025, Sayı: 85, 45 - 83, 13.03.2025

Ömer İşbilir , Songül Şenlik

https://doi.org/10.26650/iutd.1562215

Öz

Osmanlı Devleti’nde ağırlıkla 17. yüzyıldan itibaren kadrolu duâgûyân istihdam edilmiştir. Muayyen bir ücret karşılığında devletin ve padişahın ya da vâkıfın dünya ve ahiret saadeti için dua etmekle mükellef bu kimselerin kimliğinin belirlenmesi bugüne kadar ihmal edilmiştir. Bu belirsizliğe karşın, literatür tarandığında duâgûyân hakkında çok çeşitli tanımlamalar, tahminler ve zanlar olduğu görülmektedir. Duâgûyluk devletin kuruluşuyla var mıydı? Gelirleri nasıldı? Kimlerin duâsını almak önemliydi? Bu sorulardan hareketle kaleme alınmış bu makale ile duâgûyânın kimlikleri, ne iş yaptıkları ve özellikle 17. yüzyıl Osmanlı toplum hafızasındaki konumları daha iyi anlaşılacak; tarih ilmi ile bağlantılı diğer disiplinlere farklı bir bakış açısı kazandırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Duâgûy, Hâssa Duâgûyânı, Vakıf Duâgûyânı, Mürtezika

Ottoman Duâgûys in the 17th Century: The Institutionalized Practice of Appointed Prayers Officers in Its Historical, Financial and Social Dimensions

Öz

In the Ottoman Empire, salaried duâgûys were employed starting predominantly from the 17th century. The identification of these individuals responsible for praying for the well-being of the state, the Sultan or the endowment (waqf) for both worldly and the hereafter, for a certain fee, has been neglected in academic studies to date. Despite this uncertainty, the literature reveals various definitions, estimations, and speculations about the duâgûys. Was the institution of the duâgûy present since the establishment of the state? What were their sources of income? Whose prayers were considered important? This article based on these questions, aims to provide a better understanding of the identities and roles of duâgûys, their positions within the collective memory of 17th century Ottoman society and offering a different perspective to other disciplines connected to the history.

Anahtar Kelimeler

Salaried Duâgûy, Personal Duâgûy, Waqf Duâgûy, Mürtezika

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Anadolu Muhasebesi Kalemi Defterleri, (D.AMH), 24528. google scholar
• Bâb-ı Asafi Mühimme Defterleri, (A.DVNSMHM), 52; 65; 73. google scholar
• Bâb-ı Asafi Ruus Defterleri, (A.DVN.RSK), 011; 016. google scholar
• Bâb-ı Asafi Şikayet Defterleri, (A.DVNSŞKT), 038. google scholar
• Bâb-ı Defteri Haremeyn Muhasebesi Fatih Sultan Mehmed Evkafı Defterleri, (D.HMH.SFTH), 21938. google scholar
• Evkaf Defterleri, (EV), 38004. google scholar
• Haremeyn Muhasebesi Defterleri, (EV.HMH), 39; 88; 116; 375; 1184. google scholar
• Kamil Kepeci Tasnifi Defterleri, (KK), 217; 259; 260; 261; 270; 272; 275; 3398; 7517; 7516. google scholar
• Maliyeden Müdevver Defterler, (MAD), 722; 1206; 1746; 1845; 3729; 4421; 4457; 4595; 5421; 5930; 6058; 7090; 7300; 9827; 12738; 15214; 15672; 15789; 15819; 15826; 16106, 16787; 19071; 19960; 21202. google scholar
• Ruus Kalemi Defterleri, (A.RSK), 1506; 1509; 1514; 1519; 1522; 1526; 1527; 1534. google scholar
• Tapu Tahrir Defterleri, (TT), 23m. google scholar
• Topkapı Sarayı Müzesi Defterleri, (TS.MA), 1760; 1781; 1784; 1991.1; 9661; 4282, google scholar
• Ali Emiri Sultan III. Mehmed Evrakı, (AE.SMMD.III), 2/163. google scholar
• Ali Emiri Sultan IV. Mehmed Evrakı, (AE.SMMD.IV), 2/163; 37/4299; 60/7076; 62/7275; 66/7749. google scholar
• İbnü’l-Emin Evkaf, İE.EV, 20/2345. google scholar
• İbnü’l-Emin Maliye, İE.ML, 4/294; 14/1291; 15/1418; 15/1419. google scholar
• İbnü’l-Emin Muafiyet, İE.MİT, 2/146. google scholar
• Ruus Kalemi, A.RSK, 2/110. google scholar
• Topkapı Sarayı Müzesi Evrakı, TS.MA, 584/30; 735/57; 1177/66, 1290/93. google scholar
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Ebu’l-Feth Sultan Mehmed Han Vakfiyesi (Ayasofya Vakfiyesi) https:// mk.gov.tr/GalleryFiles/250/ayasofya_vakfiyesi_defter-35339641-a0db-42de-a761-8fa0a28d5c32.pdf, erişim: 01.03.2024, 14.00. google scholar
• Açık, Turan, “Medine-i Amasya Sâkinlerinden Kapıkulu Sipahileri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amasya’da Sosyo-Politik Hayata Bir Bakış”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10/1 (Winter 2015), 1-46. google scholar
• __________, “Kerim Devletin Duâcıları ve/veya Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Yardım Uygulaması Olarak Duâgûyân Maaşı”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, T.C.’nin 100. Yılı Özel Sayısı (Ekim 2023), s. 291-308. google scholar
• Afyoncu, Erhan, “Mevâcib”, DİA, XXIX, 418-420. google scholar
• ______________, “Müşâhere-horân”, DİA, XXXII, 153-154. google scholar
• ______________, “Müteferrika”, DİA, XXXII, 183-185. google scholar
• Afyoncu, Erhan-Recep Ahıshalı, “Kâtip”, DİA, XXV, 53-55. google scholar
• Akkaya, Ziya, Vecihi Devri ve Eseri 1637-1661/1057-1071, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Genel Türk Tarihi Kürsüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1957. google scholar
• Aslanmirza, Özge, Surplus-Receivers (Zevâid-Horan) From Imperial Waqfs: Between Philanthropy And Political Economy, Middle East Technical University, The Graduâte School of Social Sciences Unpublished Master Thesis, Ankara 2017. google scholar
• Ateş, İbrahim, “Vakfiyelerde dua ve Bedduâlar”, Vakıflar Dergisi, sayı 17 (1983), s. 5-55. google scholar
• Aydın, Mehtap Nasıroğlu, “18. Yüzyılda Musul Cercis Nebi Külliyesi Vakfı, Vakıflar Dergisi, sayı 56 (2021), s. 73-85. google scholar
• _____, Özden, Halvetî Tekkelerinin Osmanlı Padişahları ve Devlet Ricali ile İlişkileri: Şemsîyye ve Sivâsiyye, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Tokat 2019. google scholar
• Ayhan, Halis, Dini Eğitim ve Vakıflar, İSAV’ın 50. Yılına Armağan, Yay. Haz. İsmail Kurt-Seyit Ali Tüz, Seçil Ofset, İstanbul 2020. google scholar
• Barkan, Ömer Lütfi, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Malî Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İÜİFM, XV/1-4 (1953), 251-329. google scholar
• _______________, “H. 954-955 (M. 1547-1548) Malî Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İÜİFM, XIX/1-4 (1957), 219-276 google scholar
• _______________, “1070-1071 (1660-1661) Tarihli Osmanlı Bütçesi ve Bir Mukayese”, İÜİFM, XVII/1-4 (1955), 304-347. google scholar
• _________________, “1078-1080 (1669-1670) Mâli Yılına ait Bir Osmanlı Bütçesi ve ek’leri”, İÜİFM, XVII/1-4 (1955), 225-303. google scholar
• Bayram, Selahattin, “Osmanlı’da Ekonomik Hayatın Yerel Unsurları: Ahîlik Teşkilatı ve Esnaf Loncaları”, İÜİF Dergisi, sayı 21, İstanbul 2012, s. 81-111. google scholar
• Beşirli, Hayati, “Kutadgu Bilig’de Hükümdarlık ve Hükümdarın Meşruiyeti”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, V/14 (Yaz 2016), 19-33. google scholar
• Bizbirlik, Alpay, “XVI. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Musul Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, sayı 27 (Ankara 1997), s. 61-64. google scholar
• Cilacı, Osman, “Duâ”, DİA, IX, 529-539. google scholar
• Çal, Halit, “1192 Numaralı 1696-1716 Tarihli Hurufat Defterine Göre Yunanistan’daki Türk Mimarisi”, Erdem, sayı 58 (2010), s. 93-243. google scholar
• _________, “1192 Numaralı 1696-1716 Tarihli Hurufat Defterine Göre Bulgaristan’daki Türk Mimarisi”, Balkanlar’da Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumum Bildirileri, 17-19 Mayıs 2000, (Şumnu-Bulgaristan), 1, 221-287. google scholar
• Çalış, Halit, “Rakabe”, DİA, XXXIV, 427-428. google scholar
• Çam, Mevlüt, “Vakıf Araştırmaları Açısından Vakıf Hazine (Atik) Defterleri ve Önemi, Vakıflar Dergisi, sayı 47 (Haziran 2017), s. 45-65. google scholar
• ___________, “Ebu’l-Hasan Harakânî Zaviyesi ve Zaviye için Kurulan Sultan III. Murad Vakfı”, Vakıflar Dergisi, sayı 45 (Ankara 2016), s. 121-142. google scholar
• Çerçi, Faris, Gelibolulu Mustafa Ali ve Künhü’l-ahbârında II. Selim, III. Murad ve III. Mehmed Devirleri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, II, Kayseri 2000. google scholar
• Çil, Şeyma, 38 Numaralı Atik Şikâyet Defteri (1114-1115/1703) (İnceleme-Metin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018. google scholar
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116 / 1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995. google scholar
• Derviş Ahmed Âşıkî, Âşıkpaşazâde Tarihi, Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, Matbaa-i âmire, İstanbul 1332. google scholar
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 200724. google scholar
• Dursun, Kübra, II.Bayezid’in Annesi Gülbahar Hatun’un Hayatı ve Vakıfları, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Tokat 2020. google scholar
• Düzbakar, Ömer, “Osmanlı Devleti’nin Dilencilere Bakışı (Bursa Örneği)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, I/5 (2008), 290-312. google scholar
• Ekin, Ümit, “Osmanlı Ordusunda Moral Yükseltici Bir Kurum Olarak Ordu Şeyhliği”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, X/1 (2008), 167-178. google scholar
• Es-Seyyid , Seyyid Muhammed, “Cevâlî”, DİA, XVII, 436-437. google scholar
• _________________________, “Cerâye”, DİA, VII, 390-391. google scholar
• Eyyubî Efendi, Eyyubî Efendi Kânûnnâmesi, haz. Abdülkadir Özcan, Eren Yayınevi, İstanbul 1994. google scholar
• Göçmen, Muammer, “Üstüvânî Mehmed Efendi”, DİA, XLII, 396-397. google scholar
• Gök, İlhân, Atatürk Kitaplığı M.C. O. 71 Numaralı 909-933/1503-1527 Tarihli İn‘âmât Defteri (Transkripsiyon - Değerlendirme), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014. google scholar
• Hatunoğlu, Zeynep-Kayahân Tüm, “Maraş Waqfs (Endowments) in Dulkadirs and Ottoman Empire Period”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi (MFTAD) = Accounting and Financial History Research Journal (AFHRJ), sayı 21, İstanbul 2021, s. 79-112. google scholar
• Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz Sevim İlgürel, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998. google scholar
• Hızlı, Mefail, “Osmanlı Vakıf Sisteminde “Rakabe”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı VI/6 (1994), 52-70. google scholar
• Hegyl, Klâra, The Ottoman Military Organization in Hungary, Fortresses, Fortress Garrisond andFinances, press. Klaus Schwarz, Berlin 2018. google scholar
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, III, İstanbul 2015. google scholar
• ____________, “İstanbul”, DİA, XXIII, 220-239. google scholar
• İpşirli, Mehmet, “Duâgû”, DİA, IX, 541-542. google scholar
• ____________, “Cihet”, DİA, VII, 546-548. google scholar
• Kala, Eyüp Sabri, “Fatih Külliyesi ve Ayasofya-i Kebir Vakfı (Hayır Müesseseleri, Hizmetleri, Görevlileri ve Yönetimi), FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, sayı 15 (2020), s. 99-130. google scholar
• Karademir, Ayşenur, “Vazife Yoklama Defterine Göre Süleymaniye Vakfı Çalışanları: Ücretler, Görevler, Unvanlar”, Marmara Üniversitesi İİB Dergisi, XLII/2 (Aralık 2022), 316-339. google scholar
• Kayapınar, Ayşe, “Kuzey Bulgaristan’da Gazi Mihaloğulları Vakıfları (XV-XVI. Yüzyıl)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I/10 (2005), 169-181. google scholar
• Kavaklı Kundakçı, Sibel, Osmanlı Klasik Döneminde Taşköprü Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Hiper Yayın, İstanbul 2019. google scholar
• Kılıç, Rüya, Osmanlıda Seyyîdler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 20167. google scholar
• Kızılay, Gülşah, Kamil Kepeci 270 Numaralı Ruûs Defteri, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilecik 2022. google scholar
• Kocaman, Kasım, “Kuruluş Vakfiyesine Göre İstanbul Fatih Camisi Görevlileri ve Görevleri”, AKEV Akademi Dergisi, ICOAEF Özel Sayısı (2019), s. 135-153. google scholar
• Kocaoğlu, Burak, “Osmanlı Ordusu’nda Maneviyatı Yükseltici Bazı Ritüeller (1787-1858)”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), sayı 46 (2020), s. 1471-1489. google scholar
• Koç, Ahmet-Ömer Özdemir, “Kanûnî Vakfiyesi’ne Göre Süleymaniye Camisi ve Görevlileri”, Diyanet İlmî Dergi, LIII/2 (Haziran 2017), 119-147. google scholar
• Küçük, Ülkü, Bâb-ı Defterî Başmukataa Kalemi Ahkâm Defteri (1612-1617), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2017. google scholar
• Martal, Abdullah, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Emeklilik ve Buna İlişkin Düzenlemeler”, XIII. Türk Tarih Kongresi, 04-08 Ekim, III, Ankara 1999, 1691-1701. google scholar
• Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Naîmâ, haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu, IV, Ankara 2007. google scholar
• Nasıroğlu, Mehtap, “Hasankeyf İmam Abdullah Camisi”, Vakıflar Dergisi, sayı 52 (2019), s. 59-73. google scholar
• Nevizâde Atayi, Hadâiku’l-Haka’ik Fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik Nevîzâde Atayî’nin Şakâ’ik Zeyli, haz. Suat Donuk, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2017. google scholar
• Öz, Tahsin, “Murad I ile Emir Süleyman’a Ait iki Vakfiye”, Tarih Vesikaları Dergisi, I/ 4 (1943), 241-244. google scholar
• Özcan, Abdülkadir, “Alkış”, DİA, II, 470. google scholar
• _______________, “Hâssa”, DİA, XVI, 394-395. google scholar
• Özdemir, Süleyman, “Refah Devleti”, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, TÜBİTAK Bilim Yayınları, III, Ankara 2022, 319-321. google scholar
• Öztürk, Said, “1042-1045 (1632-1635) Yıllarına Ait Bosna Eyaleti Bütçesi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 1, Ocak 1999, s. 325-337. google scholar
• Özvar, Erol, “Rum Eyaletine Ait H. 1043-44/M. 1634-35 Tarihli “Bütçenin Tahlili”, Osmanlı-3 İktisat, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 150-157. google scholar
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 19833. google scholar
• Sağır, Yusuf, Osmanlı Arşiv Belgelerine ve Vakfiyelerine Göre Köprülü Ailesi Vakıfları, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2012. google scholar
• Sahillioğlu, Halil, “Askerî”, DİA, III, 488-489. google scholar
• ______________, “Akçe”, DİA, II, 224-227. google scholar
• Sertoğlu, Midhad, Osmanlı Tarih Lûgatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 19862. google scholar
• Sevim, Ali-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995. google scholar
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 200514. google scholar
• Şenlik, Songül, Osmanlı Devleti’nde Duâgûyluk Müessesesi (XV-XVII. Yüzyıllar), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2024. google scholar
• Şimşirgil, Ahmet, “Kızılelma’nın Muhafızları: Osmanlı Uyvar’ında Resmî Görevli ve Hizmetliler”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı 11 (2002), s. 71-99. google scholar
• Taşkesen, Mustafa Özcan, “Osmanlı Döneminde Sosyal Refah Sistemi Olarak Vakıflar”, İş ve Hayat, III/5 (2017), 57-66. google scholar
• Taşkın, Ünal, “Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, I/3 (2008), 342-366. google scholar
• Tetik, Alim-Adem Korkmaz, “Osmanlı Döneminde Sosyal Politika Uygulamaları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, XXVII/3, 423-443. google scholar
• Uluskan, Murat, Divân-ı Hümâyun Çavuşları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, I, Ankara 19883. google scholar
• _________, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988. google scholar
• Üsküdarî Abdullah Efendi, Vâkı‘ât-ı Rûz-merre, haz. Muzaffer Doğan, TÜBA, I, Ankara 2017. google scholar
• Yediyıldız, Asım, “Bayramzâde Zekeriyya Efendi’nin (1514-93) Vakfı”, Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, XII/1, Bursa 2003, 153-166. google scholar
• ________, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003. google scholar
• Yılmazörnek, Bekir, Üsküdar Mihrimah Sultan Külliyesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul Araştırmaları Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010. google scholar
• Zeybek, Abdurrahman, Selim (Yavuz Sultan Selim)’in Farsça Dîvânı ile Avnî (Fatih Sultan Mehmet)’in Türkçe Dîvânının Mukayesesi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2009. google scholar