A Governor Lamented After: Governor of Van Âli Bey

Yıl 2025, Sayı: 85, 163 - 187, 13.03.2025

Sadık Emre Karakuş

https://doi.org/10.26650/iutd.1616383

Öz

In this article, the biography, governorship and the tragic process leading to the assassination of Âli Bey, who was assassinated by Armenian gangsters on September 23, 1907, right after his appointment as Governor of Van, are discussed. Born in 1861 in Edirne, Âli Bey, who was a member of the Court of Appeals, was appointed as the Governor of Van on December 17, 1906. Taking office at a time when law and order in the region was not fully established, he endeavored to establish state order in the region at a time when missionaries and consuls were constantly active in the region by addressing many issues ranging from military and civil servant appointments to tribal problems, from the fight against Armenian gangs to tax problems in order to establish security and safety. However, he was dismissed from office on September 5, 1907, about nine months after his appointment with different opinions. The people of Van took to the streets and sent telegrams to the Yıldız Palace to demand the reinstatement of their governor, who had not even completed a year in office, but the result did not change. Having appeased the locals, Mr. Âli Bey left Van for Istanbul by sea via Batumi. However, he was killed in an armed attack by Armenian terrorists in Batumi. His body had to be buried in Sinop, not in Istanbul, in order not to cause outrage. It is much rarer for a lament to be sung in the name of a governor, and the folk song “Ali Pasha’yı Vurdular” (They Shot Ali Pasha) was collected from the Van region in the aftermath of these events. What is known about him in oral and written literature consists of statements that do not show integrity; people, names, titles, dates and events, especially Âli Bey, are mixed up and there is a lack of information on many issues. In this study, on the other hand, an effort has been made to correct misinformation and illuminate unknown aspects of the subject through Ottoman archival documents. The result is that even though a governor who tried to do his duty properly was accused and victimized in many respects, his name is unforgettable in the memory of the people and his exemplary story is a lesson in administrative, political and ethnographic terms.

Anahtar Kelimeler

Armenian Question, Abdülhamid II, Van, Governor of Van Âli Bey, Ali Pasha Lament

Arkasından Ağıt Yakılan Bir Vali: Van Valisi Âli Bey

Öz

Bu makalede, Van Valiliği görevinin hemen akabinde Ermeni çeteciler tarafından 23 Eylül 1907 günü Batum’da düzenlenen suikastta hayatını kaybeden Âli Bey’in biyografisi, valilik dönemi ve katledilmesine giden trajik süreç ele alınmıştır. 1861 yılında Edirne’de doğan mülkiye kökenli Âli Bey, Mahkeme-i Temyiz Üyesiyken 17 Aralık 1906’da Van Valiliğine atandı. Bölgede asayiş ve düzenin tam olarak sağlanamadığı bir dönemde göreve başlayarak, emniyet ve güvenliği tesis etmek için vilayette görevli askermemur tayinlerinden aşiret problemlerine, Ermeni çeteleriyle mücadeleden vergi sorununa kadar birçok meselenin üzerine giderek misyonerlerin ve konsolosların sürekli faaliyette bulunduğu günlerde bölgede devlet nizamını sağlamaya gayret etti. Ancak farklı mütalaalar ile atandıktan yaklaşık dokuz ay sonra 5 Eylül 1907 günü görevden azledildi. Van ahalisi, henüz bir yılını bile doldurmamış valilerinin göreve iadesi için ender görülen bir durum olarak sokaklara çıkıp Yıldız Sarayı’na telgraflar gönderdiyse de netice değişmedi. Ahaliyi teskin eden Âli Bey, İstanbul’a Batum üzerinden deniz yoluyla gitmek için Van’dan ayrıldı. Ancak Batum’da Ermeni komitacılar tarafından düzenlenen silahlı saldırıda hayatını kaybetti. Cenazesi ise infial yaratmamak için İstanbul’a değil Sinop’a defnedilmek zorunda kalındı. Çok daha nadir olan bir vali adına ağıt yakılmasıdır ki ağıt formunda “Ali Paşa’yı Vurdular” türküsü yaşananların ardından Van yöresinden derlenmiştir. Âli Bey hakkında sözlü ve yazılı literatürdeki bilinenler ise bütünlük göstermeyen ifadelerden ibarettir; başta Âli Bey olmak üzere kişiler, isimler, ünvanlar, tarihler ve vakalar birbirine karıştırılmış hâlde olup birçok hususa dair bilgi eksikliği de vardır. Bu araştırmada ise daha ziyade Osmanlı arşiv belgeleri üzerinden ele alınan konu ile yanlış bilgilerin düzeltilerek bilinmeyen tarafların aydınlatılmasına gayret edilmiştir. Ortaya çıkan neticeyse görevini layıkıyla yapmaya çalışan adil bir valinin birçok açıdan suçlanıp mağdur edilse de adının unutulmayacak şekilde halkın hafızasında yer ettiği, ibretlik hikâyesinin ise idari, siyasi ve etnografik olarak ders mahiyetinde olduğudur.

Anahtar Kelimeler

Ermeni Sorunu, II. Abdülhamid, Van, Van Valisi Âli Bey, Ali Paşa Ağıdı

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA) google scholar
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO): 2979/223385 - 1;2;3. (12;13 Ocak 1907); 3102/232577 (16 Temmuz 1907); 3115/233605 (4 Ağustos 1907); 2574/193026 (13 Mayıs 1905); 3119/233864-1 (8 Ağustos 1907); 3122/234103 (9 Ağustos 1907); 2988/224053 (1 Şubat 1907); 3107/232987 (23 Temmuz 1907); 3122/234099 (11 Ağustos 1907); 3133/234952 (27 Ağustos 1907); 3109/233124-2 (22 Temmuz 1907); 3142/235645 (7 Eylül 1907); 3147/235997-1 (12 Eylül 1907); 3142/235645 (7 Eylül 1907); 3143/235678 (11 Eylül 1907); 3143/235689 (11 Eylül 1907); 3147/235997-1 (12 Eylül 1907); 3102 - 232598 (5 Temmuz 1907); 3157 - 236717 (1 Ekim 1907); 734-55033. google scholar
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT): 1145/71 (10 Şubat 1907); 1153/40 (14 Mart 1907); 1180/72 (7 Temmuz 1907); 1189/56 (12 Ağustos 1907); 1194/8 (26 Ağustos 1907); 1176 - 17 (26 Mayıs 1907). google scholar
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Defterleri (DH.SAİD.d): 3/1012; 7/855; 7/855; 7/855. google scholar
• Dahiliye Nezareti Şifre (DH.ŞFR):, 378/90 (18 Nisan 1907); 379/110 (12 Mayıs 1907); 381/113 (8 Haziran 1907); 382/18 (13 Haziran 1907); 382/38 (16 Haziran 1907); 382/100 (23 Haziran 1907); 376/46 (22 Şubat 1907); 328/110 (29 Mayıs 1904); 375/31 (28 Ocak 1907); 384/28 (16 Temmuz 1907); 1331 - 51 (26 Eylül 1907); 377-6. google scholar
• Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK): 237/54 (4 Mart 1907); 244-47 (28 Mayıs 1907); 69 - 8 (28 Temmuz 1907). google scholar
• İrade Dahiliye (İ.DH): 1451/4 - 1 (16 Aralık 1906); 1451/4 - 1(16 Aralık 1906); 1451/4 - 2 (17 Aralık 1906); 1457/45 (5 Eylül 1907); 1458/25 (11 Eylül 1907); İ.DH, 1459/8 (3 Ekim 1907). google scholar
• İrade Hususi (İ.HUS): 148/72 - 2 (10 Aralık 1906); 157/25 (19 Ağustos 1907); 157/51-1 (5 Ağustos 1907); 157/51-2 (8 Ağustos 1907); 157/51-3 (13 Ağustos 1907); 157/37 (24 Ağustos 1907); 157/74 (2 Eylül 1907); 157/88 (4 Eylül 1907); 158/6-2,3 (11 Eylül 1907); 158/6-1 (11 Eylül 1907); 158/6-4 (11 Eylül 1907); 158/55 (25 Eylül 1907). google scholar
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM): 673/42-1 (25 Eylül 1907); 673/42-1 (25 Eylül 1907). google scholar
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): 1075/15-1 (23 Şubat 1908); 1311 - 12 (11 Haziran 1907). google scholar
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV): 260/102 (30 Mayıs 1904). google scholar
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ): 52/29 (6 Nisan 1907). google scholar
• Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK): 247/74 (16 Haziran 1907); 250/39 (19 Eylül 1907). google scholar
• Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y.PRK.UM): 80/35 (11 Eylül 1907); 80/35 (11 Eylül 1907). google scholar
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS): 514/41-2 (16 Ağustos 1907); 514/41-2 (16 Ağustos 1907); 515/71-1 (24 Eylül 1907); 514/41-1 (21 Ağustos 1907); 515/34-3 (13 Eylül 1907); 515/34-2 (13 Eylül 1907); 515/143-3 (25 Eylül 1907); 515/71-2 (23 Eylül 1907); 515/71-1 (24 Eylül 1907); 515/90-3 (25 Eylül 1907); 515/92-2 (25 Eylül 1907); 515/71-1 (24 Eylül 1907); 515/143-3 (25 Eylül 1907). google scholar
• Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES): 144/24 (4 Mart 1907); 146/82 (2 Haziran 1907). google scholar
• Milli Savunma Bakanlığı (MSB) Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı Arşivi google scholar
• Süvari Yüzbaşı Süleyman’a (319-56) ait Subay Şahsi Dosyası. google scholar
• Milli Savunma Üniversitesi (MSÜ) Kara Harp Okulu (KHO) Tarihi Arşivi. google scholar
• 27 Nolu Künye Defteri. google scholar
• Cumhuriyet Gazetesi, 6 Temmuz 1962. google scholar
• İkdam, 2 Ocak 1907 Çarşamba. google scholar
• Pro Armenia, 5 Ekim 1907. google scholar
• Pro Armenia, 5 Temmuz 1907. google scholar
• 1967 Van İl Yıllığı, San Matbaası, Van 1968. google scholar
• 1973 Van İl Yıllığı, Kıral Matbaası, İstanbul 1974. google scholar
• Akçora, Ergünöz, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1886-1916), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1994. google scholar
• Arvas, Tarık Ziya, Sultan II. Abdülhamid Döneminde Van Vilayeti (Sosyal, Ekonomik, İdarî ve Demografik Yapı), Van Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları, Van 20182. google scholar
• Bozkurt, Uğur, “II. Abdülhamid’in Valilerinden İşkodralı Tahir Paşa’nın (1848-1913) Hayatı ve Devlet Adamlığı”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 18 (2019), s. 237-254. google scholar
• Çakaloğlu, Cengiz, Müşîr Mehmed Zeki Paşa (1835-1929), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1999. google scholar
• Çelik, Hüseyin, Görenlerin Gözüyle Van’da Ermeni Mezalimi, Van 1996. google scholar
• Çelik, Hüseyin, “Ali Paşayı Vurdular”, İhlâs Finans Van Turizm ve İş Rehberi, İstanbul 1998. google scholar
• Demiroğlu, Faiz, Van’da Ermeni Mezalimi (1895-1920), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1985. google scholar
• Güven, Merdan, Türkiye Sahasındaki Hikâyeli Türküler Üzerine Bir Araştırma, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2005. google scholar
• Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, İletişim Yayınları, İstanbul 20023. google scholar
• Koçyiğit, Ömer, “Hüseynik’ten Çıktım Şeher Yoluna: Harput Türküsünde Yaşayan Telgrafçı Âkif Efendi, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sayı 49 (2023), s. 1-22. google scholar
• McCarthy Justin, vd., The Armenian Rebellion at Van, University of Utah Press, Utah 2006. google scholar
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, yay. haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, V, İstanbul 1996. google scholar
• Oktay, Hasan, “Ermeni Komitecilerinin Katlettiği Van Valisi Ali Rıza Paşa ve Türküsü”, Yeni Türkiye Dergisi, II/38 (2001), s. 832-838. google scholar
• Oktay, Hasan, “Ermeniler ve Van İhtilal Örgütü 1896-1915”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, sayı 5, Ankara 2002, s. 84-137. google scholar
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, I-II, Ankara 2008. google scholar
• Özcan, Ahmet, Türkiye’de Popüler Tarihçilik 1908-1960, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011, s. 46-47. google scholar
• Talay, Aydın, Yıkılan Bir Şehrin Anatomisi, Van’da Ermeni Olayları, Van Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Van 20172. google scholar
• Tızlak, Fahrettin, “Van Gölü’nde Vapur İşletme Teşebbüsleri (1879-1907)”, Belleten, LXIV/240 (2000), s. 467-486. google scholar
• Ali Paşa Ağıdı: https://youtu.be/PB9YXxTenBA?si=MbeCo7IQu74C-4JS (15 Eylül 2024 tarihinde erişildi). google scholar
• Ali Paşa ile Dacat ve Vatanın Öyküsü: https://www.vansesigazetesi.com/ali-pasa-ile-dacat-ve-vatanin-oykusu/91243 (10 Eylül 2024 tarihinde erişildi) . google scholar
• Ali Paşa’ya Vefa Zamanı Geldi: https://memleketimvan.com/haber-3407-haber-ali-pasa-ya-vefa-zamani-geldi.html (10 Eylül 2024 tarihinde erişildi). google scholar
• Sinop’ta Medfun Van Valisi Ali Rıza Paşa: https://www.ajanssinop.com/yazarlar/cengizhan-ersoy/sinop-ta-medfun-van-valisi-ali-riza-pasa/310/ (20 Eylül 2024 tarihinde erişildi). google scholar
• Sinoplularla Vanlıların Paşa Kavgası: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/sinoplularla-vanlilarin-pasa-kavgasi-7348789 (28 Eylül 2024 tarihinde erişildi). google scholar