Rusya, Osmanlı ve İran Arasındaki Rekabette Bir Tebaa: XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kafkasya’daki Ermenilerin Durumu (1801-1849)

Yıl 2025, Sayı: 86, 114 - 136, 04.07.2025

Serkan Keçeci

https://doi.org/10.26650/iutd.1614432

Öz

Bu çalışma jeopolitiğin önemli bileşenleri olan coğrafya ve demografiye vurgu yapmaktadır. Üç emperyal gücün -Rusya, Osmanlı ve İran- Kafkasya vilayetlerindeki savaş sonrası demografik dalgalanmaları yönlendirme iradesi ve becerisi onların stratejik anlamda güçlü ve zayıf yönlerinin açığa çıkmasına da sebep oldu. İran ve Osmanlı İmparatorluğu sınırları içindeki Ermenilerin 1826-1828 Rusya-İran ve 1828-1829 Rusya-Osmanlı savaşları sonrasında Rusya tarafından Kafkasya’da yeni ele geçirilen bölgelere kitlesel göçü, Rusya’nın kolonizasyon siyasetinde ve bölgede Rusya hâkimiyetinin pekiştirilmesinde önemli bir dönüm noktasıydı. Türkmençay ve Edirne Antlaşmaları, yaklaşık 150.000 Ermeni’nin Rusya İmparatorluğu topraklarına göç etmesiyle sonuçlandı. Bu durum büyük kriz dönemlerinin yerel halklar üzerinde hangi seviyede demografik sonuçlar doğurabileceğinin bir örneği olarak da ele alınabilir. Bilhassa Kırım Savaşı sonrasında ‘demografik muharebe’ olarak da adlandırılan oldukça geniş çaplı göç olaylarının en yakın öncülü olarak gerçekleşen Ermeni nüfusun bu kitlesel hareketi önceki yüzyıllarda imparatorluklar tarafından ele alınan paradigmaların değişmekte olduğunun da bir yansımasıdır. Önceki yüzyıllardaki örneklerine kıyasla Ermenilerin imparatorlukların merkez ve taşrasındaki malî, iktisadî ve ticarî alandaki etkinliği ve önemi, Rusya İmparatorluğu’nun güneye doğru ilerleyişi ve Kafkasya’da artan askerî prestiji ile değişmeye başladı. Bu süreç Osmanlı ve İran idarî merkezlerinin Ermeni cemaatine olan bakışını gözden geçirmesine sebep olurken aynı zamanda Rusya’nın sınır bölgelerindeki güvenlik kaygısını azaltmak ve daha idare edilebilir bir demografik yapı inşa etme kaygısını da beraberinde getirdi.

Anahtar Kelimeler

Ermeniler , Kafkasya , Rusya İmparatorluğu , Osmanlı İmparatorluğu , İran

A Subject Between Russian, Ottoman and Iranian Rivalry: The Situation of Armenians in the Caucasus in the First Half of the XIXth Century (1801-1849)

Öz

This paper emphasises geography and demography as important components of geopolitics. The willingness and ability of the three imperial powers - Russia, the Ottoman Empire and Iran - to manage the post-war demographic fluctuations in the Caucasus provinces revealed their strategic strengths and weaknesses. The mass immigration of Armenians from the borders of Iran and the Ottoman Empire into Russia’s newly captured territories in the Caucasus following the Russo-Iranian War of 1826-1828 and the Russo-Ottoman War of 1828-1829 was an important turning point in Russia’s colonisation policy and the consolidation of Russian dominance in the region. The Treaties of Turkmenchay and Adrianople resulted in the immigration of approximately 150,000 Armenians to the territory of the Russian Empire. This can be taken as an example of the extent to which periods of great crisis can have demographic consequences on local populations. This mass movement of the Armenian population, which was the closest precursor to the large-scale immigration events, also referred to as ‘demographic warfare’, especially in the aftermath of the Crimean War, is also a reflection of the changing paradigms that had been handled by the empires in previous centuries. The financial, economic and commercial influence and importance of Armenians in the centre and provinces of the empires began to change with the Russian Empire’s southward advance and growing military prestige in the Caucasus. While this process caused the Ottoman and Iranian administrative centres to reconsider their attitude towards the Armenian community, it also brought with it Russia’s concern to reduce security concerns in the border regions and to build a more manageable demographic structure.

Anahtar Kelimeler

Armenians , Caucasus , Russian Empire , Ottoman Empire , Iran

Kaynakça

• Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voenno-İstoriçeskiy Arhiv (RGVİA) [Rusya Devlet Askerî Tarih Arşivi] google scholar
• RGVİA, fond: 446, opis’: 1, delo: 8. google scholar
• RGVİA, fond: 446, opis’: 1, delo: 170. google scholar
• RGVİA, fond: 446, opis’: 1, delo: 175. google scholar
• RGVİA, fond: 846, opis’: 16, delo: 894. google scholar
• RGVİA, fond: 846, opis’: 16, delo: 978. google scholar
• RGVİA, fond: 846, opis’: 16, delo: 979. google scholar
• Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Voenno-Morsokogo Flota (RGAVMF) [Rusya Devlet Donanma Arşivi] google scholar
• RGAVMF, fond: 19, opis’: 4, delo: 450. google scholar
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Federatsii (GARF) [Rusya Federasyonu Devlet Arşivi] google scholar
• GARF, fond: 109, opis’: 3a, delo: 1151. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 1013/42478/A; 1043/43153; 777/36432; 777/36432/B google scholar
• Müzehheb Ferman ve Beratlar (MFB), 00177. google scholar
• Aktı, Sobrannıe Kavkazskoy Arheografiçeskoy Komissiyey [AKAK], YaY. haz. A. P. Berje, TipografiYa Glavnogo UpravleniYa Namestnika Kavkazskogo, Tiflis 1866. google scholar
• AKAK, VI/I, no. 626; 628; 1326; 1327. google scholar
• AKAK, VII, no. 204; 753. google scholar
• AKAK, VIII, no. 88; 89; 92; 94; 97; 354. google scholar
• Prisoedinenie vostoçnoy Armenii k Rossii: Sbornik dokumentov (1814-1830), ed. Ts. P. AgaYan, İzdatel’stvo Akademii Nauk ArmYanskoY SSR, II, Yerevan, 1978. google scholar
• “ArmYanskiy Polk, Sformirovannii v 1827g.”, Tiflisskiy Vestnik, 117, 1877. google scholar
• Alboyacıyan, Arşag, “Azkayin Sahmanatrutyunı, İr Dzakumı yev İr Girargutyunı [Milli Anayasanın Doğuşu ve Tatbikatı]”, Intartsag Oratsuyts Surp Pırgiç, 1910, İstanbul: Dbarani H. Madteosyan [H. Madteosyan Baskısı], s. 76@528. google scholar
• Alfer’ev, P., Kazi-Mulla i Miuridizm, Tsentral’naYa TipografiYa, Kazan 1909. google scholar
• Artinian, Vartan H., "The Formation of Catholic and Protestant Millets in the Ottoman Empire”, Armenian Review, 28/1 (1975), s. 3-15. google scholar
• ______, “The Role of the Amiras in the Ottoman Empire”, Armenian Review, 34/2 (1981), s. 189@194. google scholar
• Asadur, Hrant, “Gostantnubolso Hayerı yev İrents Badriarknerı [İstanbul Ermenileri ve Patrikleri]”, Intartsag Oratsuyts Surp Pırgiç, Dbarani H. Madteosyan [H. Madteosyan Baskısı], İstanbul 1901. google scholar
• Atkin, Muriel, "The Strange Death of İbrahim Khalil Khan of Oarabagh”, Iranian Studies, 12/1 (1979), s. 79-107. google scholar
• ______, Russia and Iran, 1780-1828, University of Minnesota Press, Minneapolis 1980. google scholar
• Barsoumian, Hagop L., "Economic Role of the Armenian Amira Class in the Ottoman Empire”, Armenian Review, 31/3 (1978), s. 310-316. google scholar
• ______,, "The Dual Role of the Armenian Amira Class within the Ottoman Government and the Armenian Millet (1750 - 1850)”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, HoLmes and Meier, New York 1982, s. 171-184. google scholar
• ______, The Armenian Amira Class of Istanbul, American University of Armenia, Yerevan 2007. google scholar
• Beydilli, Kemal, "1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, 13/17 (1988), s. 365-434. google scholar
• ______, II. Mahmud Devri’nde Katolik Ermeni Cemâati ve Kilisesi’nin Tanınması (1830), Harvard University Press, Harvard 1995. google scholar
• Bezotosnıy, V. M., Oteçestvennaya voyna 1812 goda: Entsiklopediya, Rosspen, Moskva 2004. google scholar
• Bhattacharya, Bhaswati, "Armenian European Relationship in India, 1500-1800: No Armenian Foundation for European Empire?”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 48/2 (2005), s. 277-322. google scholar
• Bilge, Sadık Müfit, OsmanlI Çağında Kafkasya ve KafkasyalIlar 1454-1829 (Tarih, Toplumlar, Ekonomiler), Kitabevi Yayınları, l-ll, İstanbul 2023. google scholar
• Bitiş, ALexander, "The 1828-1829 Russo-Turkish War and the ResettLement of Balkan PeopLes into Novorossiia”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 53/4, s. 506-525. google scholar
• ______, Russia and the Eastern Question: Army, Government and Society, 1815-1833, Oxford UniversitY Press, Oxford 2006. google scholar
• Bivar, A. D. H., "The Portraits and Career of Mohammed ALİ, Son of Kazem-Beg: Scottish Missionaries and Russian OrientaLism”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 57/2 (1994), s. 283-302. google scholar
• Bournoutian, George A., "Armenians in the Nineteenth-Century Iran,” The Armenians of Iran: A Paradoxial Role of a Minority in a Dominant Culture: Articles and Documents, ed. Cosroe Chaqueri, Harvard UniversitY Press, Massachusetts 1998. google scholar
• , "The Armenian Church and the PoLiticaL Formation of Eastern Armenia”, Armenian Review, 36/3 (1983), s. 7-17. google scholar
• , "The Armenian Community of Isfahan in the Seventeenth Century (Part I)”, Armenian Review, 24/4 (1971), s. 27-45; google scholar
• , "The Armenian Community of Isfahan in the Seventeenth Century (Part II)”, Armenian Review, 25/1 (1972), s. 33-50. google scholar
• ______, Eastern Armenia in the Last Decades of Persian Rule, 1807-1828: A Political and Socioeconomic Study of the Khanate of Erevan on the Eve of the Russian Conquest, Undena PubLications, CaLifornia 1982. google scholar
• ______, From the Kur to the Aras. A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801-1813, google scholar
• Brill PubLishers, Leiden 2021. google scholar
• ______, Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797-1889: A Documentary Record, Mazda PubLishers, Costa Mesa 1998. google scholar
• ______, The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province: A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the Early 19th Century, Mazda PubLishers, Costa Mesa 2011. google scholar
• Bournoutian, George, "Eastern Armenia from the Seventeenth Century to the Russian Annexation”, The Armenian People from Ancient to Modern Times, ed. Richard G. Hovannisian, St. Martin’s Press, New York 2004, s. 81-107. google scholar
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, "İstanbul Sarrafları (1691-1835)”, Türk Kültürü incelemeleri Dergisi, sayı 30 (Bahar 2014), s. 19-96. google scholar
• Chaqueri, Cosroe, "Introduction to the Armenians of Iran: A HistoricaL PerusaL”, The Armenians of Iran: A Paradoxial Role of a Minority in a Dominant Culture: Articles and Documents, Harvard University Press, Massachusetts 1998, s. 1-23. google scholar
• Çapraz, Hayri, "Russia’s MiLitary and Administrative Activities in the South Caucasus in the First HaLf of the 19th Century”, Turkish Russian Academics. A Historical Study on the Caucasus, Avrasya İncelemeleri Merkezi, Ankara 2016, s. 73-96. google scholar
• Çaycıoğlu, Serdar Oğuzhan, Rusya’nın Kafkasya Siyaseti: General Paskeviç’in Başkomutanlığı Dönemi (1827-1831), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2021. google scholar
• DoyLe, Michael W., Empires, Cornell University Press, London 1986. google scholar
• Eisenstadt, Shmuel Noah, The Political Systems of Empires, Transaction PubLishers, New Brunswick 1993. google scholar
• Ferrier, RonaLd W., "The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenth and EarLy Eighteenth Centuries”, The Economic History Review, 26/1 (1973), s. 38-62. google scholar
• Frazee, Charles A., "The Formation of the Armenian Catholic Community in the Ottoman Empire”, Eastern Churches Review, 7/2 (1975), s. 149-163. google scholar
• Gammer, Moshe, "The Beginnings of the Naqshibandiyya in Daghestan and the Russian Conquest of the Caucasus”, Die Welt des Islams, sayı 34 (1994), s. 204-217. google scholar
• GLinka, Sergey NikoLayeviç, Opisanie pereseleniya armyan adderbidjanskih v predelı Rossii, Tipografiya Lazarevıh Instituta Vostoçnıh Yazıkov, Moskva 1831. google scholar
• GüLsoy, Ufuk, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reâyâ, Türk KüLtürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1993. google scholar
• Haçgonts, T., "GostantnuboLso Hay Kağutin Dzakumı” [İstanbul Ermeni Cemaati’nin Ortaya Çıkışı], Intartsag Oratsuyts Surp Pırgiç, Dbarani H. Madteosyan [H. Madteosyan Baskısı], İstanbul 1902, s. 185-201. google scholar
• Hamburg, Gary - Thomas Sanders ve Ernest Tucker, Russian-Muslim Confrontation in the Caucasus: Alternative Visions of the Conflict between Imam Shamil and the Russians, 1830-1859, RoutLedge, London 2004. google scholar
• Hewsen, R. H., "The MeLiks of Eastern Armenia II”, Revue des etudes armeniennes, sayı X (1973), s. 281-300. google scholar
• ______,, "The MeLiks of Eastern Armenia III”, Revue des etudes armeniennes, sayı XI (1975), s. 219-243. google scholar
• ______,, "The MeLiks of Eastern Armenia IV: The Siwnid Origin of Xac’atur Abovean”, Revue des etudes armeniennes, sayı XIV (1980), s. 459-470. google scholar
• ______,, "The MeLiks of Eastern Armenia: A PreLiminary Study”, Revue des etudes armeniennes, sayı IX (1972), s. 285-329. google scholar
• Hurewitz, J. C., Diplomacy in the Near and Middle East: 1535-1914, Van Nostrand, I, Princeton 1956. google scholar
• İsma’il Râ’în, iraniyan-i Armanî, Çâphâne-i Tahrân Musavvar, Tahran 1349. google scholar
• Jamgoçyan, Onnik, OsmanlI imparatorluğumda Sarraflık. Rumlar, Musevi'ler, Frenkler, Ermeniler (1650 - 1850), çev. Erol Üyepazarcı, Yapı Kredi Kültür Yayınları, İstanbuL 2017. google scholar
• ______, Reformlar Zamanı. Osmanlı Ermenileri, II. Mahmud, Tanzimat ve 1800-1860 Yılları Arasında İstanbul, çev. Serkan Keçeci, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2025. google scholar
• Jenkins, Paul - WaLtraud Haas (eds.), Führer zum Archiv der Basler Mission: Südrussland und Persien (besonders Kaukasus 1820-1840), Die Mission, Basel 1980. google scholar
• Jersild, Austin, “Faith, Custom, and Ritual in the Borderlands: Orthodoxy, Islam, and the “Small Peoples” of the Middle Volga and the North Caucasus”, Russian Review, 59/4 (2000), s. 512-529. google scholar
• Kandur, Muhadin, Miuridizm: istoriya Kavkazskih Voin, 1819-1859 gg., EL-Fa, Nalchik 1996. google scholar
• Karabağî, Mîrzâ Cemâl Cevânşîr, Târîh-i Karabağ, ed. Hüseyin Ahmedî, Merkez-i Esnâd ve Târîh-i Diplomasi, Tahrân 1384. google scholar
• Keçeci, Serkan, “Emperyal Merkez ve Taşra Arasında: A. M. Dondukov-Korsakov ve Kafkasya’da ‘Rus’ Olmayanlar Konusundaki Tutumu (1882-1890)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı 40 (2024), s. 129-159. google scholar
• ______, “Rusya ve Osmanlı İmparatorlukları Arasındaki Coğrafî ve Tarihsel Rekabet Üzerine: Kafkasya, Karadeniz ve Savaş”, Karadeniz Araştırmaları, 21/81 (2024), s. 1-26. google scholar
• ______, The Grand Strategy of the Russian Empire in the Caucasus against Its Southern Rivals (1821-1833), International History, The London School of Economics and Political Science, Yayımlanmamış Doktora Tezi, London 2016. google scholar
• Kelekyan, Diran, “Kazzâz Artin”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, 5/26 (1330), s. 84-105. google scholar
• Kenanoğlu, Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2007. google scholar
• Khodarkovsky, Michael, “Of Christianity, Enlightenment, and Colonialism: Russia in the North Caucasus, 1550-1800”, The Journal of Modern History, 71/2 (Haziran 1999), s. 394-430. google scholar
• ______, Bitter Choices: Loyalty and Betrayal in the Russian Conquest of the North Caucasus, Cornell University Press, Londra 2011. google scholar
• Kılıç, Musa, “Yeniçeri Ocağı ve Yahudiler Arasındaki İlişkiye Dair Bazı Tespitler”, Akademik incelemeler Dergisi, 10/2 (2015), s. 143-164. google scholar
• Kırımlı, Hakan, “Crimean Tatars, Nogays and Scottish Missionaries: The Story of Kattı Geray and Other Baptised Descandats of the Crimean Khans”, Cahiers du Monde russe et sovietigue, 45/1 (2004), s. 61-107. google scholar
• Kinneir, J. MacDonald, A Geographical Memoir of the Persian Empire, London 1813. google scholar
• Korten, Christopher, “Private Partners: Cooperation between Russia and Rome in the Crisis of the Armenian Catholic Church, 1827-1830”, Slavonic and East European Review, 92/4 (2014), s. 653-673. google scholar
• Kömürciyan, Yeremya Çelebi, Sdambolo Badmutyun [İstanbul Tarihi], ed. Vahram Torkomyan, Mkhitaryan Dbaran [Mıhitaryan Baskısı], I-II-III, Viyana 1913-1932-1938. google scholar
• Kugrışeva, E. V., istoriya Armyan v Astrakhani, Volga, Astrakhan 2007. google scholar
• Kundukh, Aytek, Kafkasya Müridizmi (Gazavat Tarihi), ed. Tarık Cemal Kutlu, Gözde Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1987. google scholar
• Le Concept d’Empire, ed. Maurice Duverger, Presses Universitaires de France, Paris 1980. google scholar
• Lieven, Dominic, Empire: The Russian Empire and Its Rivals, Pimlico, London 2003. google scholar
• Lûtfî Efendi, Ahmed, Vak'anüvis Ahmed LûtfîEfendi Tarihi, ed. Nuri Akbayar, Yapı Kredi Yayınları, II-III, İstanbul 1999. google scholar
• M[ı]rm[ı]ryan, H. K., Turkahayots Hin Vacaraganutyunın yev Vacaragank, 1740-1890 [Türkiye Ermenilerinin Eski Ticareti ve Tüccarlar, 1740-1890], Dbakrutyun Sakayan [Sakayan Baskısı], İstanbul 1908. google scholar
• Maksoudian, Krikor, Chosen of God: The Election of the Catholicos of All Armenians, St. Vartan Press, New York 1995. google scholar
• Mann, Michael, The Sources of Social Power: A History of Power from the Beginning to AD 1760, Cambridge University Press, I, Cambridge 2012. google scholar
• Mogilevskiy, P. İ. - P. N. Yermolov, Opisanie karabagskoy provintsii, sostavlennoe v 1823 godu, Tipografiya Glavnago Upravleniya Namestnika Kavkazskago, Tiflis 1866. google scholar
• Monas, Sidney, The Third Section: Police and Society in Russia under Nicholas I, Harvard University Press, Cambridge 1961. google scholar
• Pamukciyan, Kevork, Hagop Nalyan Badriark (1706-1764), Gyankı, Kordzerı yev Aşagerdnerı [Patrik Hagop Nalyan (1706-1764), Hayatı, Çalışmaları ve Talebeleri], Murad Offset, İstanbul 1981. google scholar
• ______, Hovhannes Badriark Golod (1678-1741) yev ir Aşagerdnerı [Patrik Hovhannes Golod (1678-1741) ve Talebeleri], Murad Offset, İstanbul 1984. google scholar
• Panossian Razmik, The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars, Hurst, London 2006. google scholar
• Pinson, Mark, Demographic Warfare: An Aspect of Ottoman and Russian Policy, 1854-1866, Harvard University, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Harvard 1970. google scholar
• Potto, V. A., Pervıe dobrovol’tsı Karabaga v epohu vodvoreniya russkogo vladıçestva, M. Martirosyantsa, Tiflis 1902. google scholar
• Rhinelander, L. Hamilton, “The Creation of the Caucasian Vicegerency”, Slavonic and East European Review, 59/1 1981, s. 15-40. google scholar
• Smirnov, N. A., Miuridizm na Kavkaze, İzdatel’stvo Akademii Nauk SSR, Moskva 1963. google scholar
• Squire, Peter Stansfield, The Third Department: The Establishment and Practices of the Political Police in the Russia of Nicholas I, Cambridge UniversitY Press, Cambridge 1968. google scholar
• Şçerbatov, Aleksandr Petroviç, General-Fel’dmarşal Knyaz’ Paskeviç. Ego Jizn i Deyatel’nost’, 7 Cilt, Tipografiya R. Golike, Sankt Peterburg 1888-1904. google scholar
• Şopen, İvan İvanoviç, İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy-oblasti v Epohu yeya Prisoyedineniya k Rossiyskoy İmperi, TipografiYa İmperatorskoY Akademii Nauk, Sankt Peterburg 1852. google scholar
• Tanrıverdi, Mustafa, “Pereselenie Grekov iz Vostoçnıh Vilayetov Turtsii v TsaLku (1829-1831) po Dokumentam TsGİA Gruzii”, Kafedra. Vizantiyskoy i Novogreçeskoy Filologii, 18/1 (2024), s. 60-67. google scholar
• ______, Çarlık Rusyası’nda Tiflis Vilayeti (1846-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2019. google scholar
• Ter Minassian, Anahide, “L’Armenie et L’EveiL des NationaLites”, Histoire du Peuple Armenien, ed. Gerard Dedeyan, Editions Privat, Toulouse 2007, s. 474-85. google scholar
• The North Caucasus Barrier: The Russian Advance towards the Muslim World, ed. Marie Benningsen Broxup, Hurst, London 1992. google scholar
• Tret’e Otdelenie: Pervıy Opıt Sozdaniya Professional’noy Spetsslujbı v Rossiiskoy İmperii, 1826-1880, TsentrpoLigraf, Moskva 2006. google scholar
• Tunyan, V. G., “Polojenie" Armyanskoy Tserkvi, 1836-1875, Gosudarstvennıy İnjenernıy Universitet Armenii, Yerevan 2001. google scholar
• Ursinus, MichaeL, “Zur diskussion um ‘millet’ im Osmanischen Reiches”, Südost-Forschungen, 48 (1989), s. 195-207. google scholar
• Vartanyan, V. G., Armyansko-Grigoryanskaya Tserkov’ v Politike İmperatora Nikolaya I, Rostov 1999. google scholar
• Verdiyeva, Hacar, “İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine”, Yeni Türkiye, 78/8 (2015), s. 716-723. google scholar
• Werth, Paul, “The Russian Empire and the Armenian CathoLicos at Home and Abroad”, Reconstruction and Interaction of Slavic Eurasia and Its Neighboring Worlds, sayı 10, s. 203-235. google scholar
• Yeritsiants, Ağeksandr, Amenayn Hayots Katoğigosutyunı yev Kovgasi Hayk XIX Darum [XIX. YüzyıLda Bütün ErmeniLerin GatoğigosLuğu ve Kafkas ErmeniLeri], Dbakrutyun M. Şaratse [M. Şaratse Baskısı], Tiflis 1894. google scholar
• ZeLkina, Anna, In Quest for God and Freedom: the Sufi Response to the Russian Advance in the North Caucasus, Hurst, London 2000. google scholar