Words and Pattern Phrases Related to Women in Karakhanid Turkish Texts

Yıl 2021, , 763 - 786, 30.12.2021

Aslı Zengin

https://doi.org/10.26650/TUDED2021-1001065

Öz

Karakhanid Turkish is an expression that represents a language period in which the Turks began to “differentiate” within the framework of geographical, cultural, economic, sociological, and religious beliefs. Language heirlooms belonging to this period consist of the Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugâti't-Türk, Atebetü'l-Hakâyık, and Qur'an Translations. This study examines the concept of women found in these works and evaluates these concepts within the framework of the nomenclature used for women. Women have always stood out in the pre-Islamic Turkish state and society. This study presents the vocabulary that shows the position of women as having a crucial place in society before the adoption of Islam. The congenital and acquired names of “woman” will be included. Furthermore, the study also provides information about the forms and usage of these words in the Old Turkish period. It will be determined if new words have been added since then and if there are words that differ in meaning. The identified words—names given to women during the Karakhanid Turkish period—will be examined and analyzed comparatively among the ancient works.

Anahtar Kelimeler

Woman, Karakhanid Turkish, Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Atebetü’l-Hakâyık, Qur

Karahanlı Türkçesi Metinlerinde Kadınlarla İlgili Kelime ve Kalıp İfadeler

Öz

Karahanlı Türkçesi, Türklerin coğrafî, kültürel, ekonomik, sosyolojik ve inanç çerçevesinde İslamileşmeye başladıkları bir dil devresini temsil eder. Bu döneme ait olan dil yadigârlarımız Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Atebetü’l-Hakâyık ile Kur’an Tercümelerinden ibarettir. Söz konusu eserlerde kadın ile ilgili kavram alanı, kadınlar için kullanılan adlandırmalar çerçevesinde değerlendirilmeye çalışılacaktır. Kadınlarla ilgili bu yeni muhitte ortaya çıkan adlandırmaları eserler bağlamında ele alınıp incelenecektir. İslamiyet’in kabulünden önce toplum içerisinde önemli bir yere sahip olan kadının İslami devirden itibaren konumunu gösteren söz varlığını ortaya koymak amaçlanmaktadır. Bu noktada “kadın”ın doğuştan gelen ve sonradan kazandığı adlara yer verilecektir. Çalışmada gerekli görülen kelimelerin Eski Türkçedeki şekilleri ve kullanım alanları hakkında da bilgi verilmeye çalışılacaktır. Bu sayede öteden beri kullanılan kelimelere yeni kelimelerin ilave edilip edilmediği de görülecektir. Ayrıca anlam bakımından farklılaşma yaşayan kelimeler de tespit edilmeye çalışılacaktır. Tespit edilen kelimeler, eserler arasında mukayeseli bir şekilde ele alınıp incelenecek ve dönemin “kadın” adlandırmaları açısından bir kanaate varılmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Kadın, Karahanlı Türkçesi, Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugâti’t- Türk, Atebetü’l-Hakâyık, Kur’an Tercümeleri

Kaynakça

• Arat, R. R. (2005). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Arat, R. R. (2006). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Argunşah, M. (2017). Türkiye Türkçesindeki Kadınla İlgili Temel Söz Varlığının Tarihî Gelişimi, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatında “Kadın” Sempozyumu. Amasya Üniversitesi, 81-105. google scholar
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nushası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Atalay, B. (1999). Dîvânu Lugâti’t-Türk Dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık. google scholar
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap. google scholar
• Aydın, E. (2020). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, 4. bs., İstanbul: Kronik Kitap. google scholar
• Bayat, F. (2008). Orta Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık. google scholar
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Press. google scholar
• Çağatay, S. (1962). “Türkçede Kadın İçin Kullanılan Sözler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, c. 10, 13-49. google scholar
• Çağatay, S. (1978). Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. google scholar
• Dankoff, R. & James, K. (1982), Mahmud al-Kâşgarî, Compendium of the Turkic Dialects (Dîwân Lugat at-Turk), Part I, Harvard University Press, USA. google scholar
• Debreli, Z. G. (2016). “Kutadgu Bilig’de Kadın”, Studies Of The Ottoman Domain 6-11. google scholar
• Demir, E. (2021). “Kutadgu Bilig’de İnşa Edilen Kadın Kimliği Üzerine Sosyal Bir İnceleme”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4 (Nisan/April 2021), 199-208. google scholar
• Donuk, A. (1988). İdari-Askeri Ünvan ve Terimler, İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı, google scholar
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ercilasun, A. B. & Aliyev, A. M. & Şayhulov, A. & Kajıbek, E. Z. & Konkobay Uulu, K. & Berdak, Y. & Göklenov C. & Mahpir, V. U. & Çeçenov, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kultur Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Erdoğan, İ. (2016). “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kadınla İlgili Kavramlar”, Dini Araştırmalar Kadın Özel Sayısı, 2016, 197-207. google scholar
• Ergin, M. (2000). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. google scholar
• Genç, R. (1981). Karahanlı Devlet Teşkilâtı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Genç, R. (1997). Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara Üniversitesi Basımevi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. google scholar
• Gömeç, S. (2009). Kök Türk Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Güner, N. (2013). “Kadınla İlgili Eski Türkçe Bir Kelime: Uragut.” Turkish Studies Dergisi, C. 8, S. 9, 2569-2669. google scholar
• Gürbüz, E. (2020). “Türkiye’de Yapılan Çalışmalarda Orhon Yazıtları’nı Okuma ve Yorumlama Farklılıkları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. google scholar
• Kafesoğlu, İ. (1977). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Karahan, A. (2006). “Tarihî Türk Dilinin Söz Varlığına Katkılar: Kadınla İlgili Kelimeler Üzerine”. Bilkent Üniversitesi l. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Ankara. google scholar
• Karahan, A. (2006). “Tarihî Türk Dilinin Söz Varlığına Katkılar: Kadınla İlgili Kelimeler Üzerine”, Bilkent Üniversitesi l. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Ankara. google scholar
• Karamanlıoğlu, A. F. (1966). “Silik Sözü Üzerine”. Reşid Rahmeti Arat İçin. (320- 322). Ankara. google scholar
• Kaya, C. (2020). “Köktürkçede İsi/İşi -Kisi/Kişi Üzerine”. Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dergisi (Belgü), 19-26. google scholar
• Kök, A. (2004). “Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, TİEM 73 1v-235v/2 Giriş - İnceleme - Metin- Dizin”. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. google scholar
• Li, Y. S. (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul: Simurg Yayınları. google scholar
• Özdarıcı, Ö. (2011). “Dîvânü Lûgat-it-Türk’te Kadın ve Kadına İlişkin Unsurlar.” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 127-156. google scholar
• Parlatır, İ. (1983). “Türk Sosyal Hayatında Kölelik”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Cilt XLVIII, Sayı 187, 805-829. google scholar
• Rasanen, M. (1969). Versuch einesEtymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. google scholar
• Röhrborn, K. (2019). “Tekrar Eski Türkçe bag eşi”. Çev. G. Aris. International Journal of Old Uyghur Studies, 1(1). 89-94. google scholar
• Taşağıl, A. (2017). Kök Tengri’nin Çocukları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat. google scholar
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II Maytrısimit (Burkancıların Mehdisi Mmaitreya İle Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları, 5. bs., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tellioğlu, İ. (2006).“İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzerine.” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 55, 209-224. google scholar
• Temir, A. (1972).“Türk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askeri Teşkilat”, Türk Kültürü, Yıl. X, S.118, 190-202. google scholar
• Tokyürek, H. (2013). “Runik Türk Yazıtlarında ve Eski Uygur Metinlerinde Kadın Hiyerarşisi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 2013, Cilt 61, Sayı 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 119-130. google scholar
• Turan, F. (2008-2009). Dîvânü Lûgat-it-Türk’ün Metodolojisi Üzerine.” Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı 39, 118-130. google scholar
• ___________ (2020). “Türkçede Cariyelik ve Kadın Köleliğine Dair Leksikolojik Yapılar I: Eski ve Orta Türkçe Metinlerindeki Veriler.” Uluslararası Tonyukuk Sempozyumu, 289-297. google scholar
• Useev, N. (2012). “Köktürk Harfli Yenisey Yazıtlarındaki Kadını Bildiren Kelimelerin Anlamına Göre Eski Türklerde Kadın İmajı”, Dil Araştırmaları, Sayı: 11 Güz 2012, 57-66. google scholar
• Ünlü, S. (2004). “Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, TİEM 73 235v/3-450r/7 Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin”. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. google scholar
• Zieme, P. (2013). “Eski Türkçe Eş/Hanım Kelimesi Üzerine Bazı Açıklamalar”, Çev. Aybüke Betül Kıymaz, Türkbilig, 129-133. google scholar
• İnternet Kaynakları
• https://sozluk.gov.tr/ google scholar