Acem Diyarından Gelen Şairler ve Osmanlı Edebî Çevrelerinin Onlara Bakışı (XV. ve XVI. Yüzyıl)

Yıl 2023, , 61 - 86, 26.06.2023

Ece Ceylan

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1172911

Öz

Acem diyarı, sınırları tam olarak bilinmemekle beraber, genel bir tarifle; Osmanlı’nın, kendi doğusunda bulunan, eski İran hâkimiyetindeki toplulukların yaşadığı, devrin önemli ilim ve kültür merkezlerini de barındıran bölgeler için kullandığı coğrafi bir adlandırmadır. Bu bölgelerdeki Farsça ya da doğu Türkçesi şairleri etnik aidiyetlerine bakılmaksızın Acem şairler olarak anılmıştır. Klasik Türk edebiyatının kuruluş dönemlerinde, İstanbul’dan önce kültür merkezi olmuş bölgelerden getirilen ilim ve sanat erbabı ile Osmanlı’nın kültür merkezi olması amaçlanmıştır. 15. yüzyıldan itibaren İstanbul’un gözde kültür merkezi haline gelmeye başlaması, bu bölgelerde bulunan şairlerin tahsil, siyasi sığınma, seyahat gibi sebeplerle İstanbul’a akın etmelerine neden olmuştur. Acem diyarından gelen şairler saray çevresiyle irtibat kurmaya çalışmış, şiir meclislerinde bulunmuş ve Rum (Anadolu) şairleri ile etkileşime geçmişlerdir. Tezkirelerde bazı Osmanlı şairlerinin Acem diyarından gelen şairlere gösterilen rağbetten rahatsız oldukları söylenir. Bu şairlerin yakınmaları, araştırmacıların nezdinde 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı kültür çevrelerinde ve sarayda Acem diyarından gelen şairlerin haddinden fazla iltifat gördüğüne dair genel bir kanaate yol açmıştır. Bu yazıda Acem diyarı ve Acem şairleri kavramları üzerinde durulmuş, Osmanlı edebİ çevrelerinin Acem diyarından gelen şairlere bakışı ve bu şairlerin gördüğü gerçekçi ya da gerçek dışı rağbet değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Acem, diyâr-ı Acem, Acem şairler, Rum şairleri, Klasik Türk edebiyatı

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

Bu çalışmaya olan katkılarından dolayı hocalarım Prof. Dr. Ali İhsan ÖBEK ve Dr. Öğr. Üyesi Kadir TURGUT’a teşekkür ederim.

The Ajam Poets and Ottoman Literary Society’s Approach Toward Them (15th-16th Centuries)

Öz

Ajam has borders that are not completely identified, Ajam is a geographical term used by the Ottomans to describe the land and communities ruled by the Persian Dynasty that had settled East of the Ottoman Empire. The Safavid Dynasty also held the prominent scientific and cultural centers of the time. Persian and Eastern Turkish poets in this territory, regardless of their ethnic identity, are called ‘Ajam poets. In the early founding period of classical Turkish literature, the Ottoman Empire aimed to be a cultural center by bringing science and art masters from other regions had their own previous cultural centers. Starting in the 15th century when Istanbul became a popular cultural center, Ajampoets began immigrating there for various reasons such as education, travel, political asylum, and embassy work. These poets came from Ajam, tried to connect to the Sultan’s social circles, were found in poetry societies and interacted with Rum (Anatolian) poets.Biographies have mentioned some Turkish to have been discontent with the overrated interest shown toward the Ajam poets, and their complaints resulted in a general belief in Ottoman literary circles and in the Palacabout Ajam poets being overly complimented. This article focuses on Ajam and the idea of Ajam poets and also evaluates the points ofview in Ottoman literary circles toward Ajam poets and whether the interest shown to these poets was realistic or not.

Anahtar Kelimeler

Ajam, Land of Ajam, Ajam Poets, Rumi poets, Classical Turkish literature

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2017). Riyâzî Muhammed Efendi Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Akçay, G. (2020). Dîvân-ı Le’âlî (İnceleme-Metin) (2. bs.). İstanbul: Paradigma Akademi Yayınları. google scholar
• Akün, Ö. F. (2014). Divan edebiyatı. İstanbul: İsam Yayınları. google scholar
• Ali Cevad. (1311, H. -1317). ’Irâk-ı ’Arab. Tarih ve coğrafya lugati. https://cografya.cagdassozluk.com/ tarih-ve-cografya-lugati-1194.html adresinden erişildi. google scholar
• Argunşah, M. (1988). Şükrî-i Bitlisî, Selimnâmesi ve eserin dili. Türk Dünyası Araştırmaları, (55), 51-72. google scholar
• Arslan, A. (1997). Osmanlılar ’da coğrafî terim olarak “Acem” kelimesinin mânâsı ve Osmanlı-Türkistan bağlantısındaki önemi (XV-XVIII. Yüzyıllar). Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (8), 84-87. google scholar
• Babinger, F. (2003). Fatih Sultan Mehmed ve zamanı. (D. Körpe, Çev.). Oğlak Yayınları. google scholar
• Canım, R. (2018). Lâtîfî Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-216998/latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzama.html adresinden erişildi. google scholar
• Çavuşoğlu, M. (1979). Yahyâ Bey ve Yûsuf u Zelîhâ (Tenkidli Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
• Çavuşoğlu, M. (1992). Basîrî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org. tr/basiri adresinden erişildi. google scholar
• Demir, R. (2016). Osmanlı şiirinde Acem imgesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Ortadoğu Özel Sayısı), 33-51. google scholar
• Dihhuda, 'Ali Ekber. (1377). Lugatname-i Dihhuda (C. 10). Tahran: Muessese-i İntişarat u Çap-i Danişgah-i Tehrân. google scholar
• Durmuş, T. I. İ.-. (2006). II. Selim dönemi sonuna kadar Osmanlı edebî hâmîlik geleneği. (Yayımlanmamış doktora tezi). Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı, Ankara. google scholar
• Ertaylan, İ. H. (1948). Külliyyât-i Dîvân-i Kabulî. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi yay. google scholar
• Ertaylan, İ. H. (1949). Külliyât-ı Dîvân-ı Mevlânâ Hâmidî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
• Genç, İ. (2018). Esrar Dede Tezkire-i Şu’râ-yı Mevleviyye (İnceleme-Metin). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Gibb, E. J. W. (1904). A history of Ottoman poetry (C. 3). London. google scholar
• Güler, K. ve Yaşar, K. (2010). Dîvân şiirinde câize. Ankara: Bizim Büro Yayınları. google scholar
• İnalcık, H. (2003). Şair ve patron: Patrimonyal devlet ve sanat üzerinde sosyolojik bir inceleme.; Ankara: Doğu Batı Yayınları. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php?idno=149153&ele= %3D&wKitaplar=%C5%9Fair+ve+patron adresinden erişildi. google scholar
• İnalcık, H. (2015). Has bağçede ’ayş u tarab nedîmler şâîrler mutribler. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• İpekten, Haluk. (1996). Divan edebiyatında edebî muhitler. Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
• İpekten, Halûk, Kut, G. ve İsen, M. (2017). Sehî Beg Heşt Bihişt. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56165,hest-bihistpdf.pdf?0&_ E5&crefer=7400A93C620AEDF4DACB852C6B60EC3FDCCA8031693FF44D73914C422DA6B6D6 adresinden erişildi. google scholar
• İsen, M. (1990). Latîfî Tezkiresi. Ankara: 1000 Temel Eser Dizisi. Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• İsen, M. (1997). Yürü var gel Araptan ya Acemden. Ötelerden bir ses: Divan edebiyatı ve balkanlarda Türk edebiyatı üzerine makaleler içinde, Kaynak Eser (1. bs., s. 305-316). Ankara: Akçağ. google scholar
• İsen, M. (2017). Künhü’l-Ahbâr’ın tezkire kısmı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap. ktb.gov.tr/TR-194288/kunhul-ahbarin-tezkire-kismi.html adresinden erişildi. google scholar
• İsen, T. I. (2002). Divan şiirinde fahriye. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Bölümü, Ankara. google scholar
• Kaplan, H. (2017). Divan edebiyatında intihal: Alıntı mı çalıntı mı? Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 40,39-98. google scholar
• Karaismailoğlu, A. (1988). Acem. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: https:// islamansiklopedisi.org.tr/acem. https://islamansiklopedisi.org.tr/acem adresinden erişildi. google scholar
• Kılıç, F. (2018). Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap. ktb.gov.tr/TR-210485/asik-celebi-mesairus-suara.html adresinden erişildi. google scholar
• Koç, M. (2007). Kınalızâde Ali Çelebi Ahlâk-ı Alâ’î. İstanbul: Klasik Yayınları. google scholar
• Köprülü, M. F. (1981).Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları. google scholar
• Kurnaz, C. (1999). Türkiye-Orta Asya edebî ilişkileri. Ankara: Akçağ. google scholar
• Mengi, M. (2014). Eski Türk edebiyatı tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Mengi, M. (2020). Mesîhî Dîvân. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb. gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0 adresinden erişildi. google scholar
• Okuyucu, C. (2010). Divan edebiyatı estetiği. İstanbul: Kapı Yayınları. google scholar
• Owens, G. M. M. (1971). Meşâ’ir üş-Şu’arâ or Tezkere of ’Âşık Çelebi. London. google scholar
• Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 63, Sayı: 1, 2023 google scholar
• Öztürk, M. (2014). Divan şairinin nimet ve iktidar ekseninde ulusları ötekileştirmesi. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (51), 63-88. google scholar
• Redhouse, J. W. (1987). A Turkish and English lexicon. Beirut: Libraire du Liban. google scholar
• Riyâhî, M. E. (1369). Zeban u Edeb-i Farsı derKalemrev-i Oşmârii. Tahran: İntişârâtî-i Pâjeng. google scholar
• Sohrweide, H. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğulu şairler ve âlimler (1453- 1600): Türk-Acem google scholar
• kültür tarihine bir katkı. Kün Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 1(2), 83-113. google scholar
• Solmaz, S. (2018). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâ’sı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap. ktb.gov.tr/TR-201251/ahdi-gulsen-i-suara.html adresinden erişildi. google scholar
• Sona, İ. (2016). 16. yüzyıl tezkirelerine göre Acem diyarından Rûm’a (İstanbul’a) gelen şairler. I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri. google scholar
• Sungurhan, A. (2017a). Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş- Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194494/kinalizade-hasan-celebi-tezkiretus-s-uara.html adresinden erişildi. google scholar
• Sungurhan, A. (2017b). Beyânî Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Şemsettin Sâmi. (2011). Kâmus-ı Türkî. İstanbul: Kapı Yayınları. google scholar
• Şemsettin Sâmi. (1996). Kâmûsu’l-a’lâm (C. 3). Ankara: Kaşgar Neşriyat. google scholar
• Şentürk, A. A. ve Kartal, A. (2012). Eski Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları. google scholar
• Tekin, G. (1991). Feyzî Çelebi"nin Şem ü Pervânesi. Journal of Turkish Studies, (15), 1-157. google scholar
• Tezcan, E. (2004). Pargalı İbrahim Paşa çevresindeki edebî yaşam. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Tezcan, N. (2016). Sebeb-i teliflere göre mesnevi edebiyatının tarihse dönüşümü. Divan edebiyatına yeniden bakış içinde (s. 69-99). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Tokmak, A. N. (2017). Mecâlisü’n Nefâis Herâtî ve Hekîmşâh çevirisi mülkahatı (Herati ve Hekimşah tezkiresi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tulum, M. ve Tanyeli, M. A. (1977). Nev’î Dîvân. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
• Turgut, K. (2013). Abdurrahman Câmî, düşünce ve eserlerinin Türk edebiyatına etkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Fars Dili ve Edebiyatı, İstanbul. google scholar
• Uludağ, E. (1997). Vak'aya dayalı bir eser olarak Lâmi’î Çelebi’nin Salaman u Absal mesnevisi (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin-Sadeleştirme). (Yayımlanmamış yüksek lisans). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. google scholar
• Yaşar, K. (2007). Divan edebiyatında câize üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Kütahya. google scholar
• Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klâsik Türk edebiyatında tercüme ve şerh geleneği. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul. google scholar
• 'Amîd, Hasan. (1363). Ferheng-i ‘Amıd. Tahran: Müessese-i İntişârât-i Emîr-i Kebîr. google scholar