A Treatise on Commerce Written in Eastern Turki: Risâle-i Sevdâgerçilik

Yıl 2023, , 435 - 447, 27.12.2023

Fatih Erbay

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1280703

Öz

The Chagatai literary language entered a new era with the 19th and 20th centuries, when Turks living in the Tarim Basin were particularly active producing works in the writing tradition of Chagatai Turkish. Numerous Eastern Turki works of this era were brought to the West by Swedish missionaries. Jarring bought the commerce treatise discussed in this study from Roze Akhon, a book peddler in Kashgar, and it was donated to Lund University in Sweden in 1982 and registered under the Jarring Collection (Jarring Prov. 397). The 94-page treatise explains occupational subtleties from a general Islamic perspective. Certain features of Risâle-i Sevdâgerçilik [Treatise on Commerce] are in line with the futuwwatnamas [rules and regulations of Turkish-Islamic guilds] written in Anatolia. These similarities in both style and content are remarkable. Although no date is found on the manuscript, when considering the catalog record and the language of the work, it can be said to have been written in the early 20th century. This article aims to introduce Risâle-i Sevdâgerçilik, which was written in Eastern Turki and to provide information about its contents in this context. The study goes on to state the salient points of the phonetic features detected in the work through examples. The work classifies and analyzes the examples on suffix incompatibility in the text under two headings: suffix incompatibility in Turkish words and suffix incompatibility in loanwords.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turki, Chagatai, Risâle-i Sevdâgerçilik, Futuwwatnāma, Asian studies

Doğu Türkçesiyle Yazılmış Bir Tüccarlık Risalesi: Risâle-i Sevdâgerçilik

Öz

Çağatay yazı dili 19.-20. yüzyıldan itibaren yeni bir merhaleye geçmiştir. Bu dönemde özellikle Tarım havzasında yaşayan Türkler, Çağatay Türkçesinin yazım özelliklerine bağlı kalarak eserler kaleme almışlardır. Doğu Türkçesi (Eastern Turki) olarak nitelendirilen bu döneme ait birçok eser İsveçli misyonerler tarafından Batıya taşınmıştır. Üzerinde çalışma yaptığımız tüccarlık risalesi de Jarring tarafından 2 Ocak 1930'da Kaşgar'da seyyar kitap satıcısı Roze Akhon'dan satın alınarak İsveç Lund Üniversitesi’ne bağışlanmış (1982) ve Jarring Koleksiyonuna kaydedilmiştir (Jarring Prov. 397). Genel olarak tüccarlık mesleğinin inceliklerini İslamî bir çizgide anlatan eser 94 sayfadan ibarettir. Risâle-i Sevdâgerçilik bazı özellikleri itibariyle Anadolu’da sıkça kaleme alınmış fütüvvet-nâmelerle uyum içerisindedir. Gerek işleniş tarzında gerekse içerik bakımında görülen bu benzerlikler dikkat çekicidir. Yazma üzerinde herhangi bir tarih olmasa da katalog kaydı ve eserin dili dikkate alınarak 20. yüzyılın başlarında yazıldığı söylenebilir. Bu makalede Doğu Türkçesiyle yazılmış Risâle-i Sevdâgerçilik tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda Risâle-i Sevdâgerçilik'in içeriği ile ilgili bilgiler verilmiştir. Daha sonra eserde tespit edilen ses özelliklerinden dikkat çeken hususlar belirtilmiştir. Ses özellikleri bahsinde metinde karşılaşılan dikkat çeken noktalar örneklendirilerek verilmiştir. Ek uyumsuzluğu konusunda metindeki örnekler tasnif edilmiş ve Türkçe kelimelerdeki ek uyumsuzluğu ile alıntı kelimelerdeki ek uyumsuzluğu olmak üzere iki başlıkta incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkçesi, Çağatayca, Jarring, Risâle-i Sevdâgerçilik, Fütüvvetnâme, Asya Çalışmaları

Kaynakça

• Berbercan, M. T. (2017). “İsveç Türkolojisinden iki bilgin: Gustaf Raquette ve Gunnar Jarring” (Two scholars from the Swedish Turcology: Gustaf Raquette & Gunnar Jarring). Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. no. 10 (2017): 42-54. google scholar
• Coşkun, V. (1998). “Yeni Uygur Türkçesinde ses uyumu ve ses olayları” (Sound harmony and sound phenomena in New Uyghur Turkish). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 6: 796-807. google scholar
• Çakmak, S. (2017). “Uygurca yazılmış meslek risalelerinin ses özellikleri” (Phonetic features of occupational booklets written Uyghur). Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 10: 81-103. google scholar
• Çeker, S. (2008). Anadolu Selçukluları zamanında gelişen Fütüvvet Teşkilatı ve bu teşkilatın halkın eğitimine olan katkıları (Fütüvvet organization developing in the time of Anatolian Seljuk state and the contribution of this organization to the education of people). Konya: Selçuk University (unpublished master’s thesis). google scholar
• Dwyer, A. (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur identity, language policy and political discourse. Washington: East-West Center. google scholar
• Erbay, F. (2021). “Kitâb-ı Garîbî’nin dil özellikleri” (Linguistic characteristics of Kitâb-ı Garîbî). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 51: 165-181. google scholar
• Erbay, F. (2022). “The Eastern Turkic translation of Kalila wa-Dimna”. Central Asiatic Journal. 65: 107-120. google scholar
• Erbay, F. (2023). Doğu Türkçesiyle yazılmış Tahir ile Zühre hikâyesi (Tahir and Zühre story written in Eastern Turkish). Çanakkale: Paradigma press. google scholar
• Gölpınarlı, A. (2011). İslâm ve Türk illerinde fütüvvet teşkilatı (Fütüvvet organization in Islamic and Turkish provinces). İstanbul: İstanbul Ticaret Odası press. google scholar
• Hultvall, J. (2004). Mission and change in Eastern Turkestan. Sweden: MCCS. google scholar
• Jarring, G. (1964). An Eastern Turki-English dialect dictionary. Lund: Lund Universitets Ârsskrift. google scholar
• Johanson, L. (2003). “Old Uyghur, Eastern Turki, Modern Uyghur”. Orientalia Suecana. no. LI-LII. (2002-2003): 257-266. google scholar
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin ses bilgisi (Phonology of Turkish). İstanbul: Kesit press. google scholar
• Karaca, M. M. (2022). “Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir hayvancılık risalesi: Risale-i Çârvâçılık” (A Livestock booklet written in Chagatai Turkish: Risale-i Çârvâçılık). TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi. 10/28: 84-105. google scholar
• Kotan, H. (2019). “Risâle-i Serterâş” (Pamphlet of barbering). Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 19/63: 563-591. google scholar
• Öger, A.- Kaşgari, N. A. (2016). „Uygurlarda Risalecilik Geleneği ve Rengrizlik Risalesi“ (Tradition of pamphlet writing in Uyghurs and pamphlet of dyers). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 41: 151-183. google scholar
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri (New Uyghur Turkish grammar). Ankara: TDK press. google scholar
• Raquette, G. (1912-1914). Eastern Turki grammar: Practical and theoretical with vocabulary I. Stockholm. google scholar
• Shaw, R.B. (1880). As spoken in Eastern Türkistan (Kâshgar and Yarkand) Part II vocabulary, Turki-English. Calcutta: Baptist Mission Press. google scholar
• Sulaiman, A. (2016). “From Eastern Turki to Modern Uyghur -A lexicological study of prints from the Swedish Mission Press in Kashgar (1892-1938)”. Kashgar Revisited: Uyghur Studies in Memory of Ambassador Gunnar Jarring. Brill press. no. 34: 58-79. google scholar
• Sulayman, E. (2013). “A Study on ‘Kashgar Prints’: ‘Eastern Turki’ Printed Materials Published by The Swedish Mission Press in Kashgar (1892-1938)”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. no.1/1: 75-108. google scholar
• Toker, M. - Uygun, M. (2017). “Cümcümenâme’nin Çağatay Türkçesiyle yapılmış bir çevirisi” (A Chagatai Turkish translation of Cümcümenâme) . Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42: 23-35. google scholar
• Uygun, M. (2019). Çağatay Türkçesiyle yazılmış Kâbûs-Nâme tercümesi (inceleme-transkripsiyonlu metin-dizin-ekler dizini) (Kâbûs-Nâme translation written in Chagatai Turkish (review-transcribed text-index-index of appendices). Konya: Selçuk University (unpublished doctoral thesis). google scholar
• Wei, C. (1989). “An Introduction to the Modern Uygur Literary Language and Its Dialects”. Wiener Zeitschriftfür die Kunde des Morgenlandes. no.79: 235-249. google scholar
• Yıldız Çakmak, M. (2022). “Risâle-i Koyçılık giriş-yazı çevirimi-aktarma” (A Risalah on sheep breeding introduction transcription-translation). Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. 20: 31-42. google scholar