Cumhuriyet’in İlk Yüzyılında Cevher-nâme Neşirleri ve Yayınları Üzerine

Yıl 2024, , 53 - 95, 30.04.2024

Sibel Murad

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1428744

Öz

“Cevher” olarak adlandırılan değerli taşlar, çeşitli özelliklerinden dolayı eski çağlardan beri insanlığın ilgisini çekmiştir. Her iklim ve kültürde benzer veya farklı özellikleriyle çeşitli amaçlar için kullanılan cevherler, değerli, yarı değerli ve değersiz olarak sınıflandırılır. Cevherlerin farklı kültürlerde ve zamanlarda insanlar için önemli olmalarının nedeni; güzellik, zenginlik ve güç simgesi olarak görülmeleridir. Bunlar dışında onları önemli kılan diğer bir özellikleri de cevherlerin şifa kaynağı olarak görülmesidir. Değerli taşların fiziksel özellikleri, bulundukları yerler, kullanım alanları, fayda ve zararları gibi birçok konuyla ilgilenen “cevâhir ilmi” hakkında ayrıntılı bilgiler veren cevher-nâmeler, farklı çağlarda ve kültürlerde rağbet gören eserlerden olmuştur. Bu makalede telif ve tercüme cevher-nâmelerin günümüze kadar olan Türkçe neşirlerinden ve çalışmalarından bahsedilecektir. “Cumhuriyet Dönemi Cevher-nâme Yayınları Üzerine” başlıklı bölümde müstakil cevher-nâmeler ve bunlarla ilgili Cumhuriyet döneminde yapılan çalışmalar ele alınacaktır. Mevcut çalışmaların muhteva bakımından farklı veya benzer yönleri ortaya konularak günümüze kadar uzanan süreçte cevher-nâme türünün çalışmalarda ele alınış biçimi değerlendirilecektir. “Cevherler ve Cevher-nâmeler Üzerine Tematik Çalışmalar” başlığı altında tıp-halk hekimliği, edebiyat, halk inanışları ve tarihi dönemlerde cevherlerin bulunuşu, işlenişi ve kullanım alanlarıyla ilgili yapılan çalışmalar incelenmiştir. Sonuç ve değerlendirmeler bölümünde ise yazıda bahsi geçen cevhernâmeler ve bunlar üzerine yapılan çalışmaların konu bakımdan dağılımı verilerek bugüne kadarki mevcut çalışmalar değerlendirilecek ve cevher-nâmelerle ilgili bundan sonra yapılacak çalışmalar için birtakım önerilerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cevher-nâme, cevher, ilmü’l-cevâhir, değerli taşlar, cevhernâme neşirleri

Exploring Cevher-nāme: Publications and Studies on Gemology in the First Century of the Republic of Türkiye

Öz

Since ancient times, humanity has been fascinated by precious stones, referred to as “ore,” due to their diverse characteristics. These ores, utilized for various purposes across different climates and cultures, are categorized as precious, semiprecious, or worthless based on their properties. They hold significance in numerous cultures and epochs, serving as symbols of beauty, wealth, and power. Additionally, they are esteemed for their perceived healing properties. Cevher-nāmes, comprehensive texts delving into the “science of gemstones,” cover a wide array of topics including the physical attributes of precious stones, their geographical origins, applications, benefits, and drawbacks. These texts have enjoyed popularity across different historical periods and cultures. This article discusses Turkish publications and translations of copyrighted cevher-nāmes up to the present day. In the section titled “On Cevher-nāme Publications in the Republican Era,” it explores individual cevher-nāmes and related studies from the Republican era, assessing the handling of the cevher-nāme genre in contemporary research by comparing and contrasting various aspects of existing studies. Furthermore, thematic studies examining the discovery, processing, and utilization of ores in realms such as medicine, literature, folklore, and historical contexts are scrutinized under the section titled “Thematic Studies on Ore and Cevher-nāmes.” The conclusion and evaluation sections appraise current research endeavors, presenting an overview of the distribution of mentioned cevher-nāmes and associated studies according to subject matter, and offer suggestions for future investigations in the field of cevher-nāmes.

Anahtar Kelimeler

Ore, ore books, cevher, cevher-nāme, cevher-nāme publications

Kaynakça

• Abalı, S. (2006). Değerli Taşların Flame Fusion Metodu ile Katılaştırılması. Metal Dünyası; Sezgin, F. (2007). İslam’da Bilim ve Teknik. (Abdurrahman Aliy, Çev.) İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları. google scholar
• Acıduman A. ve Arda, B. (2014). Tıp Tarihi Açısından Hubeyş bin İbrahim et-Tiflisi: Eserleri, Katkıları. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 67(2), s. 51-56. google scholar
• Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi. google scholar
• Aksoy, G. (2018). Aristoteles’in Taşlar Kitabı: Kitâb-ı Ahcâr lî-Aristâtâlîs. İstanbul: Büyüyenay Yayınları. google scholar
• Aktürk M. (1998). Muhammed b. Mahmûd Şirvânî, Cevher-nâme (İnceleme-Metin). (Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri. google scholar
• Alan, S. (2023). Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 63(1), s. 37-60. google scholar
• Arabacı, U. (2022). Orta Çağ İslâm Dünyasında Değerli Taşlar: İnci, Mercan, Yâkût, Yeşim taşı, Fildişi, Safir. (Yüksek Lisans Tezi). Amasya Üniversitesi, Amasya. google scholar
• Aras, Ö. (2023). et-Tîfâşî ve Değerli Taşlara Dair Eseri: Ezhârü’l-efkâr fî Cevâhiri’l-ahcâr. Dergiabant 11(2), 323-343. google scholar
• Argunşah M. (1991). 15 Yüzyılda Yazılmış Tuhfe i Murâdî İsimli Cevhernâmede Geçen Değerli Taşlarla İlgili Terimler. Türklük Araştırmaları Dergisi (6), s. 1-20. google scholar
• Argunşah, Mustafa (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî Tuhfe-i Murâdî: İnceleme-Metin-Dizin. Ankara. TDK Yayınları. google scholar
• Arslan, S. (2021). Eski Mezopotamya’da Değerli Taşlar ve Kullanım Alanları (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri. google scholar
• Arslan, S. (2021). Eskiçağlardan Günümüze Kartal-Taşı/Hamilelik-Taşı ve Bu Taşın Kullanım Alanları Üzerine Bir Değerlendirme. OANNES - Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi 3(1), s. 95-107. google scholar
• Arvas, H. S. (2021). Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divanı’nda Maddi Kültür (Yüksek Lisans Tezi). Düzce Üniversitesi, Düzce. google scholar
• Aslan, R. Keskin (2021). Celîlî Divanı’nda Değerli Taşlar. HİKMET-Akademik Edebiyat Dergisi -Yûnus Emre’den Mehmed Âkif’e Şiir Özel Sayısı- s. 312-330. google scholar
• Aybet, N. (1987). Fuzûlî Dîvânı’nda Maddi Kültür (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Aydın, E. (2013). Şifa’ el-Fu’âd li-Hazreti Sultân Murâd (İnceleme-Metin-Dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya. google scholar
• Aydın, F. (2023). Aşk Yolunun Kara Taşları: Divan Şiirinde Taşlar. Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 10(30), s. 255-281. google scholar
• Aydın, M. B. ve Murad, S. (2019). Nizâmü’l-Edviye-Sakızlı İsa Efendi. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. google scholar
• Aydüz, S. (2000). “İbnü’n-Nakîb el-Halebî”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 21: s. 164-165). İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Aynakulova, G. (2003). “Türk Kültüründe Yada Taşı”. E. Semih Yalçın (Ed.) Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan içinde (148-187). Ankara: Berikan Yayınları. google scholar
• Batur H. (2015). Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Şiirlerinde Maddi Kültür ve Sosyal Hayat Unsurları (Yüksek Lisans Tezi). Batman Üniversitesi, Batman. google scholar
• Bayraktar, T. (1979). Cevher Hazırlamada Zenginleştirme Öncesi İşlemler. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversite Matbaası. google scholar
• Bayram, E. (2010). Fehîm-i Kadîm Dîvânı’nda Kültür Unsurları (Yüksek Lisans Tezi). Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir. google scholar
• Bedirhan, Y. ve Süder, N. (2022). İslamiyet Öncesi Dönemde Türklerde Kullanılan Madenler ve Maden İşletmeciliği. Academic Social Resources 7(35), s. 273-289. google scholar
• Bektaş, İ. (2008). Kitâb-ı Cevherü’l-Cevâhir (İnceleme-Metin-Dizin). (Yüksek lisans tezi). Niğde Üniversitesi, Niğde. google scholar
• Bozaslan, S. Uysal (2019). Divan Şiirinde Estetik Bir Unsur Olarak Değerli Taşlar. Mustafa Aça (Ed.), Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (370-395). Çanakkale: TOKÜAD Yayınları. google scholar
• Buçukcu, Z. (2018). Klasik Türk Şiirinde Kuhl-i Cevâhir ve Tûtiyâ Üzerine Bazı Dikkatler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 2(4), s. 195-200. google scholar
• Çağlayan, B. (1989). Yahyâ Bey Dîvânı’nda Maddi Kültür Unsurları (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Çakırlar, H. (2023). Antik Çağ>da Değerli ve Yarı Değerli Taş İşçiliği. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Çelebioğlu, Â. (1989). “Ahmed Bîcan”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 2: s. 49) İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Çetin, K. (2022). Ahmed Paşa ve Ahmed-i Rıdvân’ın “La’l” Redifli Kasidelerinin Mukayesesi. RumeliDE (26), s. 582-602. google scholar
• Çetin, K. ve Uzunburun, M. (2023). Nazire Geleneği Bağlamında ve Rediflerin İzinde Elmasın Işıltısını Takip Etmek. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 6(3), s. 665-718. google scholar
• Çiçek, H. (2017). Es-Suyûtî’nin Makâmât’ında Konuşan Değerli Taşlar: El-Makâmatu’l-Yâkûtiyye Örneği. Adıyaman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 1(2), s. 21-42. google scholar
• De Boer, T. J. (1988). “İhvânü’s-Safâ”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 22: s. 1-6), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Demir, R. ve Kılıç, M. (2003). Cevâhir-nâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhir-nâme. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 14(14), s. 1-64. google scholar
• Dikmen, M. ve Çetin, K. (2012). Klâsik Türk Şiirinde Kadın Takı ve Aksesuarları. Bilig (61), s. 71-98. google scholar
• Duman, İ. (2019). Ortaçağ Silâh Tarihi Araştırmalarında Cevâhir-Nâmelerin Önemi. TAD 38(66), s. 208-223. google scholar
• Duman, İ. (2020). Büyük Selçuklular ve Hârezmşahlar Devrine Ait Az Bilinen Bir Kaynak: Cevâhir-nâme-yi Nizâmî. Selçuklu Araştırmaları Dergisi (12), s. 261-276. google scholar
• Düzlü, Ö. (2018). Seyyîd Vehbî Dîvânı’na Göre 18. Asırda Osmanlılar’da Sosyal Hayat (Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya. google scholar
• Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî, (2017). Biyografi ve Arapça Orijinalinden Tercüme (E. Sonnur Özcan, Çev.) Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar
• Eflatun, M. (2023). Klasik Türk Şiirinde Türk Mitolojisinin İzleri: Yada ve Galebe Taşı Örnekleri. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (6), s. 570-601. google scholar
• Eliaçık, M. (2012a). Şifâ’iyye Adlı Esere Göre Dağ Keçisi ve Yılanda Panzehir Özellikli Taşlar. İdil Dergisi 1(5), s. 8-31. google scholar
• Eliaçık, M. (2012b). Şaban Efendi’nin Şifâ’iyye Risalesinde İnci Üzerine Açıklamalar. The Journal of Academic Social Science Studies 5(6), s.189-203. google scholar
• Erdem, S. (1989). “Akik”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 2: s. 262-263). İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Erginöz, G.Ş. (2020). Aristoteles’e Atfedilen bir Mineraloji Kitabı ve Bilim Tarihindeki Yeri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 21(2), s. 445-448. google scholar
• Erkoyun, H. ve Bozkurt, R. (2005). Değerli Taş Aramalarına Bir Örnek: Zümrüt. Uluslararası Değerli Taşlar ve Metaller Sempozyumu. İstanbul: Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı. google scholar
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (2018). Marifetnâme (Durali Yılmaz, Sadeleştiren). İstanbul: İpek Yayınevi. google scholar
• Esen, P. S. (2020). Senâî-yi Gaznevî’nin Gazellerinde Değerli Taşlarla Süslenmiş Beyitler. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12(4), s. 1255-1268. google scholar
• Ethem, M. Yaşar (1990). A’dan Z’ye Kıymetli ve Yarı Kıymetli Taşlar: Süs Taşları. Ankara: Mars Matbaası. google scholar
• Fehd, T. (2000). “İlm-i Ahkâm-ı Nücûm”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 22: s. 124-126). İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Fırat, H. (2022). Troya Müzesi Hellenistik ve Roma Dönemi İşlenmiş Yarı Değerli Taşları. (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale. google scholar
• Gök, S. (2018). Tuhfe-i Murâdî’deki “Canavar” Terimi Üzerine. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 2(4), s. 73-84. google scholar
• Gökyay, O. Ş. (1991). Kitab-ı Cevherü’l-Cevâhir. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan içinde (171-174). İstanbul: İÜEF Tarih Araştırma Merkezi Yayınları. google scholar
• Gümüşatam, G. (2009). Hazâ Kitâbu Hükemâ-yı Tertîb-i Muâlece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Güneri, S. (2009). Doğal Taşların Teknik Özelliklerine Göre Kullanım Alanlarının ve Uygulama Parametrelerinin Belirlenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir. google scholar
• Güney, H. ve Kılıç, S. (2018). “Anadolu’da “Tıpkı Taşı/Yad Boncuğu”. International Academic Research Congress, s. 3074-3078. google scholar
• Gür, M. N. (2016). Ali el-İznikî’nin “Cevâhir el-Esrâr fî Ma’ârif el-Ahcâr” Adlı Eserinin Çeviri ve İncelemesi. (Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Güzel, C. (2021). Anadolu’da Yaşayan Maden (Mineral) Kökenli Halk Hekimliği Uygulamaları ile Nizâmü’l-Edviye’deki Maden (Mineral) Kökenli Devaların Karşılaştırılması. M. Kaçar ve S. Murad (Ed.), Sakızlı İsa Efendi ve Nizâmü’l-Edviyesi Üzerine İncelemeler içinde (105-131). İstanbul: DBY Yayınları. google scholar
• Hoşten, Ç. (2010). Cevher Hazırlama ve Zenginleştirme Temel İşlemlerinin Tasarımı. Ankara: ODTÜ Yayınları. google scholar
• İçözü, T. (2001). Anadolu>nun Gemolojik Potansiyelinin Artışında Etmen Olan Bazı Değerli Taşlar (Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir. google scholar
• İhvân-ı Safâ (2013). İhvân-ı Safâ Risâlelerinin Ondokuzuncu Risâlesi: Madenlerin Oluşumunun Açıklamasına Dair (Ali Avcu, Çev.). İhvân-ı Safâ Risâleleri C. II içinde (75-102), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. google scholar
• İzgi, C. (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim, Tabiî İlimler: II. İstanbul: İz Yayıncılık. google scholar
• İzgi, C. (1998). “Hubeyş et-Tiflîsî”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 18: s. 268-270) İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kaçar, M. ve Akdağ, A. (2022). Şerh-i Mûcez Fi’t-Tıbb-İbnü’n-Nefîs’in El-Mûcez Fi’t-Tıbbı’nın Şerhi-Gelibolulu Sürûrî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. google scholar
• Kaçar, M. (2022). Diliçi Çeviride “Notlandırma” Üzerine. Sadık Yazar, Mücahit Kaçar (Ed.) Teoriden Pratiğe Türk Edebiyatında Diliçi Çeviri içinde (121-151). İstanbul: Ketebe Yayınları. google scholar
• Kara, S. (2013). Mecmû’atü’s-Sanâyi’ (Giriş-Dil Özellikleri- Metin-Dizin) (Doktora Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van. google scholar
• Kara, S. (2014). Mecmû’atü’s-Sanâyi’ ve Dil Özellikleri. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 9(9), s.713-743. google scholar
• Kara, S. (2016). Farklı Nüshalar Işığında Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhirnâmesi’nin Tenkitli Metni. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (56), s. 1105-1124. google scholar
• Kara, S. (2019), Kitâb-ı Beyân-ı Sınâ’ât (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, Dizin). İstanbul: Kriter Yayınevi. google scholar
• Kara, S. (2020). Mecmû’atü’s-Sanâyi’ (Giriş-Dil Özellikleri- Metin-Dizin). İstanbul: Kriter Yayınevi. google scholar
• Karahan, D. S. (2018). Dünyada ve Türkiye’de Doğal Taşlar. Fizibilite Etütleri Daire Başkanlığı-MTA. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden-serisi/img/DOGALTAS.pdf. google scholar
• Kavak, O. ve Haspolat, Y. K. (Ed.). (2023). Farklı Yaklaşımlarla Madenler ve Değerli Taşlar. Ankara: Kadim ve Orient Yayınları. google scholar
• Kaya, M. (2002). “Kindî, Ya‘kub b. İshak”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 26: s. 41-58), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kaya, M. (2007) .“Râzî, Ebû Bekir”, TDV İslam Ansiklopedisi, 34, s. 479-485, İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kaya, M. (2011). “Temîmî, Muhammed b. Ahmed”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 40, s. 423-424), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kaya, M. C. (2013). “Yuhannâ b. Mâseveyh”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 43, s. 582), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kazancıgil, A. (2007). Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji. İstanbul: Etkileşim Yayınları. google scholar
• Kılıç, S. (2011). Takılarda Kullanılan Organik ve Mineral Taşların İnsan Üzerine Etkileri. Uluslararası Hakemli Karadeniz Araştırmaları (KARAM) Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi (8), s. 119-132. google scholar
• Kırbıyık, M. (2007). “Bazı XVI. Yüzyıl Divanlarında Kıymetli Taşlar”. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi (18), s. 61-75. google scholar
• Kırbıyık, K. (2012). “Tîfâşî”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 41, s. 148-150, İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kırdı, G. (2018). Eski Türkçe Kaynaklarda Geçen İktisadi Kelime ve Kavramlar. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Kızıltoprak, H. (2017). Vusûlî Dîvânı’nda Maddi Kültür ve Sosyal Hayat Unsurları (Yüksek Lisans Tezi). Batman Üniversitesi, Batman. google scholar
• Koçak, K. (2017a). Bozkır Türk Kültüründe Gümüş’ün Ortaya Çıkışı ve İşlenip Yayılması. Akademik Bakış Dergisi (64), s. 150-157. google scholar
• Koçak, K. (2017b). Bozkır Türk Kültüründe Altının Ortaya Çıkışı ve İşlenip Yayılması. CAHIJ (9), s. 275-287. google scholar
• Komisyon (2006). Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi (I-II cilt). İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA). google scholar
• Köprülü, F. (1925). Eski Türklerde Dînî-Sihrî Bir An‘ane Yat veya Yağmur Taşı. Dâru’l-Fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası 4(1), s. 1-11. google scholar
• Kufacı, O. (2022). Divan Şiiri Metinlerinde Müferrih-i Yâkûtların Akisleri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of Academic Social Science) 10 (135), s. 37-50. google scholar
• Kurtulmuş, F. (2020). Tansuknâme-i İlhânî (Giriş-Metin-Notlar-Sözlük) (Doktora Tezi). Ardahan Üniversitesi, Kars. google scholar
• Kutlar, F. S. (2001). Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhir-Nâmesi. Millî Folklor (49), s. 81-86. google scholar
• Kutlar, F. S. (2003). Değerli Taşlar-I: Fîrûze. Arayışlar, İnsan Bilimleri Araştırmaları 7(8), 57-70. google scholar
• Kutlar, F. S. (2005). Klasik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risale i Cevâhir-nâme. Ankara: Öncü Kitap. google scholar
• Küçüker, P. (1994). Yâdigâr-ı İbni Şerif (İnceleme- Metin- Dizin) (Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ. google scholar
• Küçüker, P. ve Yıldız, Y. (2022). Tercüme-i Müfredât-ı İbni Baytâr - Baytâr-nâme (Giriş-Metin-Dizin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Lavoiser, A. L. (1834). Mecmû’a-i ‘Ulûm-ı Riyâziyye (Başhoca İshak Efendi, Çev.). İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Murad, S. (2019). Cevher-nâme-i Sultân Muradî (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: DBY Yayınları. google scholar
• Murad, S. (2023). Cevher-nâme (İnceleme-Sadeleştirilmiş Metin-Tıpkıbasım/Çeviriyazılı Metin-Dizin). İstanbul: DBY Yayınları. google scholar
• Murad, S. (2024). Değerli Taşların Tıbbi Faydaları Hakkında Cevhernâmelerde Yer Alan Bilgiler. M. B. Aydın (Ed.), Nil Sarı Armağan Kitabı içinde (293-303). İstanbul: Hayat Vakfı Yayınları. google scholar
• Murad, S. ve Ateş, B. (2018). Muhammed b. Garsü’d-dîn el-Halebî’nin Cevher-nâme’si. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2(3), s. 97-116. google scholar
• Oğuz, F. S. Kutlar (2003). İki Türkçe Cevahir-nameye ve Cevherlerin Etkilerine Dair. Millî Folklor (58), s. 121-128. google scholar
• Oğuz, F. S. Kutlar ve Murad, S. (2021). Yahyâ bin Muhammed Gaffârî’nin Cevher-nâmesi Yâkûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin’e, Nüshalarına ve Muhtevasına Dair. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (24), s. 456-474. google scholar
• Okumuş, N. (2010). “Şâbân-ı Şifâî”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 17, s. 162), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Öğreten, A. (2000). Türk Kültüründe Yada Taşı ve XVIII. Yüzyıl Sonu Osmanlı-Rus Savaşlarında Kullanılması. Belleten 64(241), s. 863-900. google scholar
• Örs, D. (2022). “Kâşânî, Abdullah b. Ali”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 25, s. 4-5), Ankara: TDV Yayınları. google scholar
• Özcan, H. (2007). Kaysûnîzâde Nidâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî’nin Menâfi’u’n-Nâs Adlı Eseri (Metin-Dil Özellikleri-Dizin) (57a-99b) (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya. google scholar
• Özgeriş, M. M. (2016). Değerli Taşlar Yönünden Ahmet Paşa Divanı. Türkiyat Mecmuası 26(2), s. 307-324. google scholar
• Pekyürek, H. E. (2007). Baki Dîvânı’nda Maddi Kültür (Yüksek Lisans Tezi). Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat. google scholar
• Peters, E. F. (1968). Aristoteles Arabus (The Oriental Translations and Commentaries on the Aristotelian Corpus) Leiden, E. J. Brill. The Journal of English and Germanic Philology 21(2), s. 229-258. google scholar Sakaoğlu, N. (1999). Dürr-i Meknûn (Saklı inciler), Ahmed Bîcan Yazıcıoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. google scholar
• Sarı, M. (1986). Hayretî Dîvânı’nda Maddî Kültür Unsurları (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Sarı, N. (1998). “Hekimbaşı”. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 17, s. 162), İstanbul: TDV Yayınları, Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. google scholar
• Sayılı, A. (1951). Fârâbî’nin Simyanın Lüzumu Hakkındaki Risalesi. Belleten 15(57), s. 65-79. google scholar
• Serin, S. (2020). Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Müessesesi (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Seyfi, A. R. (1925). Yağmur Taşı Hakkında. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 4(7), s. 77-84. google scholar
• Sezen, G. (2021). Taşları Okumak: Devadan Ötesi, Bezoardan Yada Taşına M. Kaçar ve S. Murad (Ed.), Sakızlı İsa Efendi ve Nizâmü’l-Edviyesi Üzerine İncelemeler içinde (243-267). İstanbul: DBY Yayınları. google scholar
• Sofuoğlu, S. (2017). Şâbân-ı Şifâî, Şifâ’iyye fi’t-Tıb (Giriş-İnceleme [Ses ve Şekil Bilgisi]-Metin- Dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu. google scholar
• Şahin, S. Yılmaz ve Özbaş F. (2015), Değerli ve Yarı Değerli Taşların Tanımlanması ve Mineralojik Özellikleri. Değerli ve Yarı Değerli Taşlar Çalıştayı içinde (39-51), İstanbul. google scholar
• Şeşen, R. (1993). “Câhiz”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 7, s. 24-26), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Şirinov, A. (2012). “Tûsî, Nasirüddin”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 41, s. 437-442) İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Tanrıverdi, M. ve İpekoğlu, A.Ü. (2002). Cevher Hazırlama. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Müh. Fak. Yayınları. google scholar
• Tanyu, H. (1987). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Tez, Z. (2010). Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi. İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım. google scholar
• Tez, Z. (2012). Madencilik, Metalürji ve Mineralojinin Çileli Tarihi. İstanbul: Doruk Yayımcılık. google scholar
• Tez, Z. (2021). Camın Parıltılı Tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları. google scholar
• Tılfarlıoğlu, M. (2022). 18 ve 19. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatında Kadın ve Erkek Şairlerin Divanlarında google scholar
• Değerli Taşların Kullanımı. Alaeddin Bobat ve ark. (Ed.), 3. Uluslararası Dicle Bilimsel Araştırmalar ve İnovasyon Kongresi I içinde (345-357), Diyarbakır: Iksad Publications. google scholar
• Tok, E. (2010). Osman Nevres Dîvânı’nda Maddi Kültür (Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya. google scholar
• Tokat, F. (2012). Hezâfen Hüseyin Efendi’nin “Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhâm ve’t-Tabîb”i (İnceleme-Metin-Dizin) (Doktora Tezi). Pamukkale Üniversitesi, Pamukkale. google scholar
• Tokat, F. (2014). Taş ve Cevherlerin Türkçe Tıp Yazmalarında Tedavi Amacıyla Kullanılma Şekilleri. Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks 6(2), s.177-187. google scholar
• Toprak, Y. (2017). Kanûnî Devri İhtişamının Divan Şiirine Yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ Divanlarında Değerli Taşlar). (Yüksek Lisans Tezi). Çağ Üniversitesi, Mersin. google scholar
• Tümer, G. (1992). “Bîrûnî”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 6, s. 206-215), İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Türe, A. S. ve Yılmaz, M. (2000). Kuyumculuğun Doğuşu. İstanbul; GOLDAŞ Kültür Yayınları. google scholar
• Uçar, İ. (2009). Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrah Mes’ûd Giriş- İnceleme-Metin-Dizinler (Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya. google scholar
• Uyanık, H. ve Morkoç, A. N. (2021). Tunç Çağı’nda Mezopotamya’da Lapis Lazulinin Temini, Kullanımı ve Önemi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (45), s. 160-181. google scholar
• Yardımcı, M. (2008). Geleneksel Kültürümüzde Taş ve Zile’de Taşlarla İlgili İnanmalar, Uygulamalar ve Oyunlar. Tarih ve Kültürü ile Zile Sempozyumu içinde (1-16). Zile. google scholar
• Yazar, S. (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Yazar, S. ve Kaçar, M. (Ed.). (2022). Teoriden Pratiğe Türk Edebiyatında Diliçi Çeviri. İstanbul: Ketebe Yayınları. google scholar
• Yeşilbağ, S. (2019). Muhibbî Dîvânında Değerli Taşlar. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (22), s. 689-712. google scholar
• Yıldız, N. (2014). Cevher Hazırlama ve Zenginleştirme Kitabı (II cilt). Ankara: Ertem Basım Yayım. google scholar
• Yılmaz, F. ve Çayır H. (2019). Doğumunun 1046. Yılında Birûni: Kıymetli Taşlar ve Metaller Araştırması. google scholar
• F. Başar ve ark. (Ed.) 1. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (481-492). İstanbul: Istanbul University Press. google scholar
• Yılmaz, M. (2008). XVII. Yüzyıl Klasik Türk Şiiri’nde Değerli Taşlar (Yüksek Lisans Tezi). Niğde Üniversitesi, Niğde. google scholar
• Yılmaz Şahin, S. (2019). Türkiye’nin Değerli ve Yarı Değerli Taşları. Sektör Maden (72), 26-32. google scholar
• Zorlu, T. (2018). Tıbbın Organizasyonu ve Etik: Süleymaniye Tıp Medresesi ve Darüşşifası Örneği. Adıyaman Üniversitesi Bilim Kültür Dergisi 7(17), s. 79-123. google scholar
• Zülfikâr, T. (1994). “Dîneverî, Nasr b. Ya’kûb”, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C: 9, s. 359, İstanbul: TDV Yayınları. google scholar