HEZÂRFEN HÜSEYİN B. CA'FER İSTÂNKÖYÎ'NİN FİHRÎSÜ'L-ERVÂM ADLI ESERİNDE GEÇEN BİTKİ ADLARI

Yıl 2012, Cilt: 46 Sayı: 46, 1 - 28, 24.04.2013

Ekrem Demir

Öz

Tarihçi olma yönü ön plana çıkan Hezarfen Hüseyin Efendi'nin tıpla ilgili çalışmaları da kayda değer niteliktedir. Özellikle Osmanlı Türkçesi tıp terimlerinin alfabetik şekilde ortaya konulması konusunda önemli çalışmaları olmuştur. Fihrîsü'l-Ervam ve Lisanü'l-Etibba adını verdiği iki tıp lügati bu konuda ortaya konulmuş önemli eserlerdir. Hezarfen Hüseyin Efendi bu eserlerden Fihrîsü'l-Ervam'ı yazmasındaki gerekçesini “Anadolu'da bulunan eczacı ve attarların çoğunun Türk olması ve Türkçeden başka lügat bulamamaları, dolayısıyla satın aldıkları bütün ilaçları Türkçe isimleriyle bildikleri fakat fayda ve zararlarını öğrenebilmek için alimlerin yazdıkları 'Müfredat-ı Tıp' kitaplarına başvurduklarında Türkçe isimleri ile yazılmadığından bir sözlüğe ihtiyaçları olduğu” şeklinde ifade eder. Yazar Fihrîsü'l-Ervam'da madde başı olarak verdiği Türkçe bitki isimlerinin dönemine ait tıp kitaplarında başka dillere ait olan karşılıkarını ortaya koyar. Eserde 564 adet Türkçe madde başı bitki adı ve bunların karşılıkları olarak 592 Arapça, 96 Yunanca, 28 Farsça, 3 Süryanice, 10 Hintçe, 3 Çince, 2 İbranice, 4 Berberice kelime kullanılmıştır.Bu makalede dönemin tıp terminoljisi ve Hezarfen Hüseyin Efendi hakkında kısaca bilgi verilmeye, esas olarak da Fihrîsü'l-Ervam'da madde başı olarak geçen Türkçe bitki adlarının sözlükte verilen yabancı dillerdeki karşılıklarının ortaya konulmasına çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Fihrîsü'l-Ervâm, Hezârfen Hüseyin Efendi, Osmanlı Türkçesi Bitki Adları, Osmanlı Tıbbı, Osmanlı Türkçesi Tıp Terimler

Kaynakça

• BABİNGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Ankara, 2003.
• BAYRAK, Orhan, Osmanlı Tarih Yazarları, Milenyum Yay., İstanbul, 2002.
• BEDEVİAN, K. Armenag, İllustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names in Latin, Arabic, Armenian, English, French, German, Italian and Turkish Language, Argus and Papazian Presses, Kahire, 1936.
• BURSALI MEHlVIET TAHİR, Osmanlı Müellı'jleri, III, İstanbul, 1343.
• CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford, 1972.
• DEVELLIOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2010.
• DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara, 1983.
• Güven, Meriç, T ÜBAR, “Tıp Yazmalarmdaki Organ Adları”, XXVI, Güz, 2009.
• HİLMİZADE İBRAHİM RİF’AT, “Hüseyin Şehîr bi-Hezârfen”, Ma ’lümat, IV/82, İstanbul, 1313.
• IHSANOGLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Bilimi Literatürü”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti 11, İstanbul, 1998.
• ILGÜREL, Sevim, Hezârfen Hüseyin Efendi, T elhîsu ’l-Beyân jî Kavânîn-i Al-i Osman, Ankara, 1998.
• İstanbul Kütüphaneleri T arih-Coğrajya Yazmaları Katalogları, MEB Yayınları, Maarif Matbaası, İstanbul, 196 1 .
• KANAR, M., Farsça Türkçe Sözlük, Say Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2010.
• KANAR, M., Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Derin Yayınları, İstanbul, 2005.
• KÜÇÜKER, Paki, “Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, İlkbahar, 2010.
• Mahmut Tokaç, “Osmanlı Dönemi Türkçe Tıp Yazmaları”, Osmanlılarda Sağlık, Biofarma İlaç Sanayii ve Ticaret A.Ş., İstanbul, 2006, s. 174.
• MENINSKI, Franciscus a Mesgnien, Thesaurus Linguan Orientalium Turcicae- Arabicae-Persicae, Simurg Yay., İstanbul, 2000.
• MÜTERCİM ASIM EFENDİ, Burhân-ı Katı, (th Mürsel öztürk, Derya örs), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
• ÖNLER, Zafer, Celâlüddin Hızır U—Iacı Paşa), Müntehâb-ı Sift? I, Giriş-Metin, Ankara, 1990
• SAMİ, Şemseddin, Kamüs-ı Türkî, İstanbul, Çağrı Yayınları, 2005.
• STEİNGASS, F., Persian — English Dictionary, Çağrı Yayınları İstanbul, 2005.
• TDK, Tarama Sözlügü, I-VIII., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1977.
• TDK, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
• TDK, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• TUNCER, H:Hayatizade Mustafa Feyzi Efendi, Yabani Bitkiler Sözlüğü, Tarım Bakanlığı Yay., İstanbul,1974.
• UNAT, E.K.; IHSANOGLU, E., VURAL, S., Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, s. XIII.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III/2, Ankara, 1954..
• YURDAYDIN, Hüseyin Gazi, “Düşünce ve Bilim Tarihi”, Türkiye Tarihi, III, Ed. Sina Akşin, İstanbul, 1992.