Yıl 2014,
Cilt: 51 Sayı: 51, 137 - 146, 16.10.2015
Öz
Yenisey inscriptions are of great significance both for the history of Turkish language and Turkish culture. These inscriptions written in Runik and Göktürk scripts need to be situated in Turkish language and culture by being searched throughly.In this article, Yenisey-4 (Ottuk-Daş) from Yenisey inscriptions is covered after some information about the Yenisey inscriptions researches. The studies on E-4 are stated and vocabulary has gained a meaning with the explanation of the words
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- a) Albümler: 1. 1889
- Inscriptions de l’Iénissei. Récueillies et publiées par la
- Société Finlandaise d’Archeologie, Helsingfors, 1889,
- Tablo I, VI “Ouloukem, Ottoh-Tache”.
- V. V. RADLOV, Atlas Drevnostey Mongolii, Trudı Or
- honskoy Ekspeditsii, SPb., 1892-1899, LXXXV, figür 1.
- Dmitri Dmitriyeviç VASİLYEV, Korpus tyurkskih runi
- çeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya, Leningrad, 1983, s. 16, 59, 87. b) Yayımlar: 1. 1895 (DIM)
- Wilhelm RADLOFF, “Die Inschrift am Ulug-kem Ott
- yk-Tasch”, Die alttürkische Inschriften der Mongolei,
- Dritte Lieferung. Die Denkmäler vom Koscho-Zaidam,
- die übrigen denkmaler des Orchon bechensund denkma
- ler im fluss gebietedes Jenissei, St. Petersburg, 1895, s. 307.
- S. V. KİSELYEV, “Neizdanniye nadpisi yeniseyskih
- kırgızov”, Vestnik Drevney İstorii, 1939, No 3, s. 124- 134.
- Hüseyin Namık ORKUN, “Ottuk-Daş”, Eski Türk
- Yazıtları, III, 1940, s. 49.
- Sergey Ye. MALOV, “Pamyatnik s Ulug-Kema u Ottuk
- Taşa”, Yeniseyskaya Pis’mennost Tyurkov, 1952, s. 20.
- İgor Alekseyeviç BATMANOV, “Pamyatnik s Ulug
- Kema u Ottuk-Taşa (No 4)”, Yazık Yeniseyskih
- Pamyatnikov Drevne-tyurkskoy Pismennosti, Frunze, 1959, s. 144.
- İgor Alekseyeviç BATMANOV - A. Ç. KUNAA, “Perviy
- pamyatnik s Ottuk-Daşa”, Pamyatniki Drevnetyurkskoy
- Pismennosti Tuvı, Vıp II, Kızıl, 1963, s. 18-20. 7. 1982 (SZO)
- “Ottuk-Taştagı Uyug-Kem esteligi”, Orhon-Yenisey
- Tekstteri (Orhono-Yeniseyskiye Tekstı) Frunze, 1982, s. 147.
- Pentii AALTO, “Old Turkic epigraphic materials
- (Gatheredby J. G. Granö”, Journal de la Société Finno
- Ougrienne, 83, Helsinki, 1991, s. 7-78.
- Ebülfez RECEBOV-Junıs MEMMEDOV, “Ottuk-Taş
- abidesi”, Orhon-Yenisey Abideleri, Bakı, 1993, s. 223.
- Marcel ERDAL, “Anmerkungen zu den Jenissei
- Inschriften”, Splitteraus der Gegendvon Turfan.
- Festschrift für Peter Zieme, İstanbul-Berlin, 2002, s. 51- 73.
- 2008 (TYE-1) İgor Valentinoviç KORMUŞİN, “E-4 (Ottuk-Daş
- I)”, Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii. Grammatika,
- Tekstologiya, Moskova, s. 29-30.
- 2011 (YCE-2) Nurdın USEYEV, “E 2 Ottuk-Daş I”, Yenisey Cazma Es
- telikteri I. Leksikası Cana Tekstter, Bişkek 2011, s. 411.
- Erhan AYDIN, “Yenisey Yazıtları”, Yenisey-Kırgızistan
- Yazıtları ve Irk Bitig, Ankara, 2013, s. 30-31. Runik Metin: .1 Transliterasyon:
- K²ẄÇK¹YY¹G¹N¹YÇR²K²Y Transkripsiyon:
- küç ḳıyŞ(a)n içr(e)ki İnterpretasyon:
- küç ḳıyŞan içreki Çeviri:
- (Ben) Küç KıyŞan’ın içrek’(iyim). Açıklamalar: 4 - 1/1
- Kelimenin transliterasyonu köç ve küç şekillerinde yapılabilir. Ben küç şeklini tercih ediyorum. küç kelimesi “güç, kuvvet, dayanıklılık” anlamlarına gelmektedir. Ayrıca kelimenin “şiddet, zalimlik” anlamları da vardır. Kelimenin Farsça karşılığı zūr, Türkiye Türkçesine zor şeklinde geçmiştir.
- [K¹YY¹G¹N¹] ḳıyŞ(a)n < ḳıy-Şan “kesen”. (EDPT, 31a’da
- içreki maddesinde geçmektedir. Ancak çeviride kişi adı sehven kıyaŞan yerine
- kuyaŞan şeklinde dizilmiştir: Küç Kıyağan içreki: “Küç Kuyağan the court chamberlain”)
- İlk naşirler tarafından ḳıy(a)Ş(a)n şeklinde okunan kelimenin ḳ(a)p(a)Ş(a) n > ḳ(a)pŞ(a)n şeklindeki düzeltilmesine dayanılarak ḳıyŞ(a)n şeklinde transkrip- siyonlanması uygundur. Ben ḳıyŞ(a)n şeklini tercih ediyorum.
- Bu kişi adını Dede Korkut’taki kıyan güci ve kıyan (selçük) kişi adları ile aynileştirmek de mümkündür.
- ḳıy- fiili Eski Türkçede “kesmek, öldürmek” anlamlarında geçmektedir. bk. EDPT, kıy- 674b.
- ḳıy- fiili bugün Türkiye Türkçesinde “Çok ince ve küçük parçalar duru- munda doğramak; acımadan vermek, esirgememek, feda etmek; acımayıp öldür- mek; acımayarak büyük bir kötülük etmek, zulmetmek” 3 anlamlarında kullanıl- maktadır. 4 - 1/3
- [YÇR²K²Y] içr(e)ki < iç-rek-i “yakını”. (EDPT, 31a içre:ki, 17a-b iç)
- Tamlamaların genel formülü olan isim + genetif eki isim + iyelik eki for- mülüne uygun olarak tabŞaç ḳaŞan-nıng içrek-i (KT G 12 = BK K14); isim + (eksiz genetif) isim + iyelik formülüne uygun olarak ben ḳara ḳan içreg-i ben (E 37/1); tör apa içreki ben (E-11/2), küç ḳıyŞan içrek-i (E 4/1).
- Kelimenin “daha yakın” anlamındaki iyelik eki almaksızın içrek şeklinde- ki kullanılışı Kutadgu Bilig’in 617. beytinde geçiyor. küni
- ḳoḳuz boldı ḳaēŞu sewinçi tolu
- “Hükümdara günden güne daha yaklaşarak yükselmeye devam etti. Kaygı- sı gittikçe azaldı, sevinci gittikçe arttı.”
- krş. içreki < iç-rek-i kelimesi Sir Gerard Clauson tarafından EDPT 31a’da- ki içre:ki “situated within” maddesinde iç-re-ki şeklinde açıklanmıştır.
- 2013, s. 30-31. ERDAL, Marcel, “Anmerkungenzu den Jenissei-In-schriften”, Splitteraus der Gegendvon
- Turfan. Festschrift für Peter Zieme, İstanbul-Berlin, 2002, s. 51-73. BATMANOV, İgor Alekseyeviç, “Pamyatnik s Ulug-Kema u Ottuk-Taşa (No 4)”, Yazık
- Yeniseyskih Pamyatnikov Drevne-tyurkskoy Pismennosti, Frunze, 1959, s. 144. BATMANOV, İgor Alekseyeviç, - KUNAA, A. Ç., “Perviy pamyatnik s Ottuk-Daşa”,
- Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Tuvı, Vıp II, Kızıl, 1963, s. 18-20. CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,
- Oxford at the Clarendon Press 1972, s. 31a, 693a-b. KİSELYEV, S. V., “Neizdanniye nadpisi yeniseyskih kırgızov”, Vestnik Drevney İstorii,
- 1939, No 3, s. 124-134. KORMUŞİN, İgor Valentinoviç, “E-4 (Ottuk-Daş I)”, Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii.
- Grammatika, Tekstologiya, Moskova, 2008, s. 29-30. MALOV, Sergey Ye., “Pamyatnik s Ulug-Kema u Ottuk-Taşa”, Yeniseyskaya Pis’mennost
- Tyurkov, 1952, s. 20. ORKUN, Hüseyin Namık, “Ottuk-Daş”, Eski Türk Yazıtları III, 1940, s. 49. RADLOFF, Wilhelm, “Die Inschrift am Ulug-kem Ottyk-Tasch”, Die alttürkische
- Inschriften der Mongolei, Dritte Lieferung. Die Denkmäler vom Koscho-Zaidam,
- die übrigen denkmaler des Orchon bechensund denkmaler im fluss gebietedes
- Jenissei, St. Petersburg, 1895, s. 307. RADLOV, V. V., Atlas Drevnostey Mongolii, Trudı Orhonskoy Ekspeditsii, SPb., 1892
- 1899, LXXXV, figür 1 RECEBOV, Ebülfez - MEMMEDOV, Junıs, “Ottuk-Taş abidesi”, Orhon-Yenisey
- Abideleri, Bakı, 1993, s. 223. SERTKAYA, Osman Fikri, “Eski Türkçe (Göktürkçe ve Uygurca) araştırıcısı olarak
- Wilhelm Radloff”, Türk Dili, 444, Aralık 1988, s. 304-307. SERTKAYA, Osman Fikri, Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve
- Bibliyografya Problemleri Üzerine, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, Bahar 2008, 7-34 s. Türkçe Sözlük, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu, 10.
- Baskıdan Yapılan Tıpkıbasım, Ankara, 2009, 802a-b, 933b, 1174a. USEYEV, Nurdın, “E 2 Ottuk-Daş I”, Yenisey Cazma Es-telikteri I. Leksikası Cana
- Tekstter, Bişkek 2011, s. 411. VASİLYEV, Dmitri Dmitriyeviç, Korpus Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Basseyna
- Yeniseya, Leningrad, 1983, s. 16, 59, 87.
Yıl 2014,
Cilt: 51 Sayı: 51, 137 - 146, 16.10.2015
Öz
Yenisey yazıtları gerek Türk dili tarihi ve gerekse Türk kültürü açısından büyük önem taşımaktadır. Runik harfler veya Göktürk harfleri ile yazılan bu yazıtların derinlemesine araştırılıp Türk dili ve kültürü içerisine yerleştirilmesi gerekmektedir.
Bu makalede Yenisey yazıtları araştırmalarıyla ilgili bilgiler verildikten sonra Yenisey yazıtlarından Yenisey-4 (Ottuk Daş) yazıtı ele alınmıştır. Önce E-4 üzerinde yapılmış olan önceki çalışmalar verilmiş, taş yeniden okunmuş ve kelimeler açıklanarak anlamdırılmıştır
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- a) Albümler: 1. 1889
- Inscriptions de l’Iénissei. Récueillies et publiées par la
- Société Finlandaise d’Archeologie, Helsingfors, 1889,
- Tablo I, VI “Ouloukem, Ottoh-Tache”.
- V. V. RADLOV, Atlas Drevnostey Mongolii, Trudı Or
- honskoy Ekspeditsii, SPb., 1892-1899, LXXXV, figür 1.
- Dmitri Dmitriyeviç VASİLYEV, Korpus tyurkskih runi
- çeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya, Leningrad, 1983, s. 16, 59, 87. b) Yayımlar: 1. 1895 (DIM)
- Wilhelm RADLOFF, “Die Inschrift am Ulug-kem Ott
- yk-Tasch”, Die alttürkische Inschriften der Mongolei,
- Dritte Lieferung. Die Denkmäler vom Koscho-Zaidam,
- die übrigen denkmaler des Orchon bechensund denkma
- ler im fluss gebietedes Jenissei, St. Petersburg, 1895, s. 307.
- S. V. KİSELYEV, “Neizdanniye nadpisi yeniseyskih
- kırgızov”, Vestnik Drevney İstorii, 1939, No 3, s. 124- 134.
- Hüseyin Namık ORKUN, “Ottuk-Daş”, Eski Türk
- Yazıtları, III, 1940, s. 49.
- Sergey Ye. MALOV, “Pamyatnik s Ulug-Kema u Ottuk
- Taşa”, Yeniseyskaya Pis’mennost Tyurkov, 1952, s. 20.
- İgor Alekseyeviç BATMANOV, “Pamyatnik s Ulug
- Kema u Ottuk-Taşa (No 4)”, Yazık Yeniseyskih
- Pamyatnikov Drevne-tyurkskoy Pismennosti, Frunze, 1959, s. 144.
- İgor Alekseyeviç BATMANOV - A. Ç. KUNAA, “Perviy
- pamyatnik s Ottuk-Daşa”, Pamyatniki Drevnetyurkskoy
- Pismennosti Tuvı, Vıp II, Kızıl, 1963, s. 18-20. 7. 1982 (SZO)
- “Ottuk-Taştagı Uyug-Kem esteligi”, Orhon-Yenisey
- Tekstteri (Orhono-Yeniseyskiye Tekstı) Frunze, 1982, s. 147.
- Pentii AALTO, “Old Turkic epigraphic materials
- (Gatheredby J. G. Granö”, Journal de la Société Finno
- Ougrienne, 83, Helsinki, 1991, s. 7-78.
- Ebülfez RECEBOV-Junıs MEMMEDOV, “Ottuk-Taş
- abidesi”, Orhon-Yenisey Abideleri, Bakı, 1993, s. 223.
- Marcel ERDAL, “Anmerkungen zu den Jenissei
- Inschriften”, Splitteraus der Gegendvon Turfan.
- Festschrift für Peter Zieme, İstanbul-Berlin, 2002, s. 51- 73.
- 2008 (TYE-1) İgor Valentinoviç KORMUŞİN, “E-4 (Ottuk-Daş
- I)”, Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii. Grammatika,
- Tekstologiya, Moskova, s. 29-30.
- 2011 (YCE-2) Nurdın USEYEV, “E 2 Ottuk-Daş I”, Yenisey Cazma Es
- telikteri I. Leksikası Cana Tekstter, Bişkek 2011, s. 411.
- Erhan AYDIN, “Yenisey Yazıtları”, Yenisey-Kırgızistan
- Yazıtları ve Irk Bitig, Ankara, 2013, s. 30-31. Runik Metin: .1 Transliterasyon:
- K²ẄÇK¹YY¹G¹N¹YÇR²K²Y Transkripsiyon:
- küç ḳıyŞ(a)n içr(e)ki İnterpretasyon:
- küç ḳıyŞan içreki Çeviri:
- (Ben) Küç KıyŞan’ın içrek’(iyim). Açıklamalar: 4 - 1/1
- Kelimenin transliterasyonu köç ve küç şekillerinde yapılabilir. Ben küç şeklini tercih ediyorum. küç kelimesi “güç, kuvvet, dayanıklılık” anlamlarına gelmektedir. Ayrıca kelimenin “şiddet, zalimlik” anlamları da vardır. Kelimenin Farsça karşılığı zūr, Türkiye Türkçesine zor şeklinde geçmiştir.
- [K¹YY¹G¹N¹] ḳıyŞ(a)n < ḳıy-Şan “kesen”. (EDPT, 31a’da
- içreki maddesinde geçmektedir. Ancak çeviride kişi adı sehven kıyaŞan yerine
- kuyaŞan şeklinde dizilmiştir: Küç Kıyağan içreki: “Küç Kuyağan the court chamberlain”)
- İlk naşirler tarafından ḳıy(a)Ş(a)n şeklinde okunan kelimenin ḳ(a)p(a)Ş(a) n > ḳ(a)pŞ(a)n şeklindeki düzeltilmesine dayanılarak ḳıyŞ(a)n şeklinde transkrip- siyonlanması uygundur. Ben ḳıyŞ(a)n şeklini tercih ediyorum.
- Bu kişi adını Dede Korkut’taki kıyan güci ve kıyan (selçük) kişi adları ile aynileştirmek de mümkündür.
- ḳıy- fiili Eski Türkçede “kesmek, öldürmek” anlamlarında geçmektedir. bk. EDPT, kıy- 674b.
- ḳıy- fiili bugün Türkiye Türkçesinde “Çok ince ve küçük parçalar duru- munda doğramak; acımadan vermek, esirgememek, feda etmek; acımayıp öldür- mek; acımayarak büyük bir kötülük etmek, zulmetmek” 3 anlamlarında kullanıl- maktadır. 4 - 1/3
- [YÇR²K²Y] içr(e)ki < iç-rek-i “yakını”. (EDPT, 31a içre:ki, 17a-b iç)
- Tamlamaların genel formülü olan isim + genetif eki isim + iyelik eki for- mülüne uygun olarak tabŞaç ḳaŞan-nıng içrek-i (KT G 12 = BK K14); isim + (eksiz genetif) isim + iyelik formülüne uygun olarak ben ḳara ḳan içreg-i ben (E 37/1); tör apa içreki ben (E-11/2), küç ḳıyŞan içrek-i (E 4/1).
- Kelimenin “daha yakın” anlamındaki iyelik eki almaksızın içrek şeklinde- ki kullanılışı Kutadgu Bilig’in 617. beytinde geçiyor. küni
- ḳoḳuz boldı ḳaēŞu sewinçi tolu
- “Hükümdara günden güne daha yaklaşarak yükselmeye devam etti. Kaygı- sı gittikçe azaldı, sevinci gittikçe arttı.”
- krş. içreki < iç-rek-i kelimesi Sir Gerard Clauson tarafından EDPT 31a’da- ki içre:ki “situated within” maddesinde iç-re-ki şeklinde açıklanmıştır.
- 2013, s. 30-31. ERDAL, Marcel, “Anmerkungenzu den Jenissei-In-schriften”, Splitteraus der Gegendvon
- Turfan. Festschrift für Peter Zieme, İstanbul-Berlin, 2002, s. 51-73. BATMANOV, İgor Alekseyeviç, “Pamyatnik s Ulug-Kema u Ottuk-Taşa (No 4)”, Yazık
- Yeniseyskih Pamyatnikov Drevne-tyurkskoy Pismennosti, Frunze, 1959, s. 144. BATMANOV, İgor Alekseyeviç, - KUNAA, A. Ç., “Perviy pamyatnik s Ottuk-Daşa”,
- Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Tuvı, Vıp II, Kızıl, 1963, s. 18-20. CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,
- Oxford at the Clarendon Press 1972, s. 31a, 693a-b. KİSELYEV, S. V., “Neizdanniye nadpisi yeniseyskih kırgızov”, Vestnik Drevney İstorii,
- 1939, No 3, s. 124-134. KORMUŞİN, İgor Valentinoviç, “E-4 (Ottuk-Daş I)”, Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii.
- Grammatika, Tekstologiya, Moskova, 2008, s. 29-30. MALOV, Sergey Ye., “Pamyatnik s Ulug-Kema u Ottuk-Taşa”, Yeniseyskaya Pis’mennost
- Tyurkov, 1952, s. 20. ORKUN, Hüseyin Namık, “Ottuk-Daş”, Eski Türk Yazıtları III, 1940, s. 49. RADLOFF, Wilhelm, “Die Inschrift am Ulug-kem Ottyk-Tasch”, Die alttürkische
- Inschriften der Mongolei, Dritte Lieferung. Die Denkmäler vom Koscho-Zaidam,
- die übrigen denkmaler des Orchon bechensund denkmaler im fluss gebietedes
- Jenissei, St. Petersburg, 1895, s. 307. RADLOV, V. V., Atlas Drevnostey Mongolii, Trudı Orhonskoy Ekspeditsii, SPb., 1892
- 1899, LXXXV, figür 1 RECEBOV, Ebülfez - MEMMEDOV, Junıs, “Ottuk-Taş abidesi”, Orhon-Yenisey
- Abideleri, Bakı, 1993, s. 223. SERTKAYA, Osman Fikri, “Eski Türkçe (Göktürkçe ve Uygurca) araştırıcısı olarak
- Wilhelm Radloff”, Türk Dili, 444, Aralık 1988, s. 304-307. SERTKAYA, Osman Fikri, Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve
- Bibliyografya Problemleri Üzerine, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, Bahar 2008, 7-34 s. Türkçe Sözlük, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu, 10.
- Baskıdan Yapılan Tıpkıbasım, Ankara, 2009, 802a-b, 933b, 1174a. USEYEV, Nurdın, “E 2 Ottuk-Daş I”, Yenisey Cazma Es-telikteri I. Leksikası Cana
- Tekstter, Bişkek 2011, s. 411. VASİLYEV, Dmitri Dmitriyeviç, Korpus Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Basseyna
- Yeniseya, Leningrad, 1983, s. 16, 59, 87.
Toplam 78 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 16 Ekim 2015 |
| Gönderilme Tarihi | 16 Ekim 2015 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2014 Cilt: 51 Sayı: 51 |
