Discretionary Fund Expenditures Performed for the Press and Literature During the World War I by the Committee of Union and Progress

Yıl 2018, Cilt: 58 Sayı: 1, 75 - 97, 14.06.2018

Ali Şükrü Çoruk

Öz

After The Mondros Armistice – which
was signed at the end of the World War I, and which ended in defeat – the
Unionist leaders, Enver, Talat and Cemal Pashas, left Turkey between 1and
2November 1918. There is a “past period” debate around the
Committee of Union and Progress, which had made the decision to enter the
country into war, in which it retained control of the country during the war,
but then fell from power. In the discussions centered on enquiring information
and calculations about this failure, mostly financial topics have been
dominant, and therefore, the expenditures made by the Committee of Union and
Progress during the war have long occupied the country’s agenda. In this
regard, the expenditure item in the foreground is the so-called “discretionary
fund”.

This “discretionary fund” – which became
a hugely controversial topic in the country – is of particular importance when
it comes to the world of print and literature. The preferred authors for
propaganda during the war, success of works, the financial dimension of the
issue, the approach of authors to the subject etc. many issues lay the
groundwork for debates around the government-author relationship.  The same is true for expenditures made during
the World War I and during the Union and Progress period. This article will
focus on the payments made to the world of print in the light of the
information and news reflected in the newspapers due to the Ministry of War and
the Ministry of Internal Affairs during the Armistice Period. It also considers
the “discretionary fund” account by the power of the Union and Progress in the
course of the war. These articles, published in Istanbul between November 1918
and September 1920, are employed as the primary source of this article. In addition, while evaluating the emerging figures and
characters, this article examines memorabilia from other studies regarding the
same period and research topic. Moreover, it focuses on magazines and titles
that had a significant place in our literary history.

Anahtar Kelimeler

The Committee of Union and Progress, discretionary fund, World War I, Enver Pasha, Armistice period

İttihat ve Terakki Tarafından Birinci Dünya Savaşı Sırasında Basın ve Edebiyat Dünyasına Yapılan Örtülü Ödenek Harcamaları

Öz

Yenilgiyle biten Birinci Dünya Savaşı ertesinde imzalanan Mondros Mütarekesi’nin hemen sonrasında 1-2 Kasım 1918 tarihinde İttihatçı liderler Enver, Talat ve Cemal Paşaların, ülkeyi terk etmesiyle birlikte, Türkiye’de ülkeyi savaşa sokan ve savaş sürecinde yönetimi elinde bulunduran, ardından iktidardan düşen İttihat ve Terakki etrafında bir “devr-i sâbık” tartışması yaşanır. Başarısızlığın hesabını sorma eksenli bu tartışmaların odağında ise daha çok mâlî konular yer almış, İttihat ve Terakki yönetiminin savaş sırasında yaptığı harcamalar uzun süre ülke gündemini işgal etmiştir. Bu konuda ön plana çıkan harcama kalemi ise hâliyle örtülü ödenek -dönemindeki adlandırmasıyla “tahsîsât-ı mestûre”- olmuştur.
Tabiatı itibarıyla pek çok açıdan tartışma potansiyeli taşıyan örtülü ödenek meselesi matbuat ve edebiyat dünyası söz konusu olduğunda özel bir önem arz etmektedir. Savaş sırasında propagandaya yönelik olarak edebiyat alanında tercih edilen isimler, ortaya konan eserlerin başarısı, konunun mâlî boyutu, sanatçıların meseleye yaklaşımı vs. pek çok konu iktidar-sanatçı ilişkisi bağlamında tartışmaya zemin hazırlamaktadır. Aynı durum İttihat ve Terakki döneminde Birinci Dünya Savaşı sırasında yapılan harcamalar için de geçerlidir. Bu makalede Mütareke döneminde Harbiye Nezareti ve Dâhiliye Nezareti kaynaklı olarak gazetelere yansıyan bilgiler ve haberler ışığında savaş sürecinde İttihat ve Terakki iktidarı eliyle örtülü ödenek hesabından matbuat dünyasına yapılan ödemeler üzerinde durulacaktır. Konu etrafında Kasım 1918-Eylül 1920 arasında İstanbul’da yayınlanan gazetelerde yapılan neşriyat makalemizin temel kaynakları olarak kullanılacaktır. Bunun yanı sıra ortaya çıkan rakamlar değerlendirilirken dönemle ilgili yapılan çalışmalardan ve hatıratlardan faydalanılacaktır. Ayrıca edebiyat tarihimizde önemli yere sahip dergiler ve şahsiyetler üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki, örtülü ödenek, Birinci Dünya Savaşı, Enver Paşa, Mütareke dönemi

Kaynakça

• Alemdar, nr. 13, 27 Kânûnuevvel [Aralık] 1918; nr. 15, 29 Kânûnuevvel [Aralık] 1918; nr. 16, 30 Kânûnuevvel [Aralık] 1918; nr. 21, 4 Kânûnusânî [Ocak] 1919; nr. 22, 5 Kânûnusânî [Ocak] 1919; nr. 34, 17 Kânûnusânî [Ocak] 1919; nr. 120, 19 Nisan 1919; nr. 121, 22 Nisan 1919; nr. 123, 24 Nisan 1919; nr. 622-625, 7-10 Eylül 1920.
• Dersaadet, nr. 54-55, 7-8 Eylül 1920.
• Hâdisat, nr. 19, 7 Teşrînisânî [Kasım] 1918; nr. 33, 21 Teşrînisânî [Kasım] 1918; nr. 34, 22 Teşrînisânî [Kasım] 1918.
• İkdam, nr. 7825, 24 Teşrînisânî [Kasım] 1918; nr. 8448, 8 Eylül 1920.
• Sabah, nr. 10457, 27 Kânûnuevvel [Aralık] 1918.
• Serbestî, nr. 188, 28 Kânûnuevvel [Aralık] 1918.
• nr. 17, 31 Kânûnuevvel [Aralık] 1918.
• Tasvir-i Efkâr, nr. 2571, 25 Teşrînisânî [Kasım] 1918; nr. 2567, 21 Teşrînisânî [Kasım] 1918; nr. 2595, 19 Kânûnuevvel [Aralık] 1918.
• Takvim-i Vekâyi, nr. 3407, 30 Teşrînisânî [Kasım] 1334; nr. 3625, 17 Ağustos 1919; nr. 3644, 13 Eylül 1919; nr. 3690, 5 Teşrînisânî [Kasım] 1919; nr. 3833, 21 Nisan 1920; nr. 3861, 24 Mayıs 1920; nr. 4122, 29 Mart 1921.
• Peyâm, nr. 42-49, 15-21 Eylül 1919.
• Peyâm-Sabah; nr. 633-11063, 7 Eylül 1920; nr. 635-11060, 9 Eylül 1920.
• Sabah, nr. 10572-73, 21-22 Nisan 1919.
• Vakit, nr. 535, 24 Nisan 1919.
• Vakit, nr. 986-987, 989, 7-8, 10 Eylül 1920, s. 1-2;
• Yeni Gazete, nr. 141, 21 Nisan 1919.
• ALANGU, Tahir, Ömer Seyfettin, Ülkücü Bir Yazarın Romanı, YKY, İstanbul 2010
• AYDIN, Mehmet, “İttihat ve Terakki’ye Yönelik İstanbul Basınında Yer Alan Bazı Yolsuzluk İddiaları”, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/7 Fall 2008, s. 696-706.
• AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Ocak 2010.
• BİRİNCİ, Ali, “Rıfat Bey (Mevlânzâde), Osmanlılar Ansiklopedisi, c. II, İstanbul 1998, s. 461-463.
• ÇAVDAR, Necati, “Tevfik Paşa Hükümeti’nin Sulh Hazırlıkları ve Paris Sulh Konferansı’na Sunduğu Ermeni Meselesine Dair Bir Çözüm Önerisi”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. I, (2011), s. 19-33.
• ÇORUK, Ali Şükrü, “Abdülhak Hâmid yahut Zoraki Propagandist”, Türk Edebiyatı, nr. 492, Ekim 2014, s. 82.
• ESKİN, Şerif, “Sevgili Ölümüz: Abdülhak Hâmid’in Ardından Halkevlerinde Düzenlenen Anma Törenleri ve Bir Ulusal Mit Yaratım Süreci”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, nr. 10, Güz 2017, s. 135-169.
• KAHRAMAN, Alim, “Yeni Mecmua”, DİA, c. 43, İstanbul 2013, s. 430.
• KARACA, Alâattin, Necip Fazıl Adnan Menderes İlişkisi, Ankara 2009.
• KARACA, Nesrin Tağızade, Celâl Sahir Erozan, Ankara 1992.
• KERİMOĞLU, Hasan Taner, “Balkan Savaşları’nda Osmanlı Propagandası: Neşr-i Vesâik Cemiyeti”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXIX / 2, 2014, s. 539-561.
• KERMAN, Kerman, “Samipaşazâde Sezai”, DİA, c. 36, İstanbul 2009, s. 77.
• KOZAN, Ali-Ali Çakırbaş, Ali, “Bir Osmanlı Aydını Bursalı Mehmed Tahir Bey’in Menâkıb-ı Harb Risalesi”, Tarihin Peşinde- Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 9, Yıl 2013, s. 37-71.
• KÖROĞLU, Erol, Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı (1914-1918), İstanbul 2010.
• ORTAÇ, Yusuf Ziya, Bizim Yokuş, İstanbul 1966.
• TANSEL, Feyziye Abdullah, Mehmed Emin Yurdakul’un Eserleri-1 Şiirler, Ankara 1969.
• TUNCER, Harun, “Bir Kütüphanenin Hazin Hikâyesi”, http://www.academia.edu/28588213.
• Yahya Kemal [Beyatlı], Siyasî ve Edebî Portreler, İstanbul, 3. Baskı, İstanbul 1986.