Cümcüme Sultan Hikâyesi’nin Kökeni Üzerine Bir Giriş Denemesi ve Anlatının Mensur Bir Yeniden Yazım Örneği

Yıl 2018, Cilt: 58 Sayı: 2, 247 - 280, 26.12.2018

Meryem Babacan Bursalı

Öz

Bu makale, Türk edebiyatı literatüründe Cümcüme, Dâstân-ı Cümcüme, Dâstân-ı Cimcime Sultan, Hikâyet-i Cimcime Sultan, Kıssa-ı Cümcüme gibi adlarla bilinen ve İsa Peygamber ile bir kuru kafa arasındaki konuşmayı konu edinen Cümcüme anlatısına odaklanmaktadır. Türk edebiyatında ilk örneğine Hüsam Kâtib’in yazdığı eserle rastladığımız bu anlatının, Doğu ve Batı Türkçesinde yazılmış mensur ve manzum birçok varyantı bulunmaktadır. İsa Peygamber karşılaştığı bir kuru kafanın öyküsü öğrenmek için Allaha dua eder ve duanın kabul edilmesi sonucu kuru kafa konuşmaya ve başından geçenleri anlatmaya başlar. Güçlü ve cömert bir hükümdarın öldükten sonraki hayatının ve cehennem tasvirlerinin yer aldığı bu anlatının Malay, Java ve Sunda dillerindeki örneklerinin yanı sıra Arapça, Farsça ve Çince yazılmış versiyonları da bulunmaktadır. Kökeni oldukça eskilere dayanan bu hikâyenin coğrafya, din ve kültür gibi etmenler sebebiyle bazı farklılıklar içerdiği de görülür. Bu çalışmada öncelikle anlatının kökeni hakkında bilgi verilmeye ve Türk kültüründeki yeri incelenmeye çalışılacaktır. Daha sonra ise tespit edilebilen on iki farklı anlatı üzerinden karşılaştırmalar yaparak anlatının hangi şekillerde karşımıza çıktığını analiz edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi’nde bulunan bir örneğinin transkripsiyonu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cümcüme Sultan, kuru kafa, İsa Peygamber, tercüme

An Introductory Essay on the Origin of the Cümcüme Sultan and a Prosaic Rewritten Manuscript of the Story

Öz

This article focuses on the narrative of Cümcüme, an imagined dialogue between Jesus and a skull, known as Cümcüme, Dâstân-ı Cümcüme, Dâstân-ı Cimcime Sultan, Hikâyet-i Cimcime Sultan, or Kıssa-ı Cümcüme in Turkish literature. Hüsam Katib wrote the first Turkish version. Subsequent prosaic and poetic versions of the story were written and told in Eastern and Western Turkish languages throughout the centuries, including Malay, Java, and Sunda, Arabic, Persian, and Chinese. According to the narrative, Jesus prays to God to learn the story of a skull he comes across. The prayer is answered by means of the skull speaking and recounting its story. The skull describes the afterlife of a strong and generous ruler, who nonetheless ended in hell. The origin of the story dates back to very old times and differs according to geographical, religious and cultural contexts. In this article, I will first show the origin of the narrative in Turkish literature. Then I will compare twelve different versions and examine the formal and contextual changes. Finally, I will transcribe a manuscript from the Yapı Kredi Sermet Çifter Library.

Anahtar Kelimeler

Cümcüme Sultan, skull, Jesus Christ, translation, rewriting

Kaynakça

• Albayrak, N. (1983). Folklorumuz ve Erzincan. Erzincan: Erdav Kitabevi.
• Aydınlı, F. (2013). Cimcime Sultan-kuş sesleri/masallar-2. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bastin, L. G. (2011). Adaptation. In M. Baker & G. Saldanha (Eds.), Routledge encyclopedia of translation studies (pp. 3–6). London and New York: Routledge.
• Brakel-Papenhuyzen, C. (2002). The tale of the skull: An Islamic description of Hell in Javanese. Bijdragen tot de Taal-Land- en Volkenkunde, 158(1), 1–19.
• Bilge, M. L. (2006). Mustafa Paşa, Buşatlı maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 31, s. 344–345). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cumbur, M. (1977). Cimcime Sultan destanı. M. And, M. Cunbur ve Ş. Elçin (Ed.), Türk folkloru araştırmaları yıllığı 1976 içinde (s. 39–54). Ankara: Kültür Bakanlığı MFAD Yayınları.
• Çınarcı, M. N. (2004). Bakü El Yazmaları Enstitüsü’ndeki Türkçe el yazmaları-I (Halk edebiyatı numuneleri). Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 36, 33–60.
• Dağlı, Y., İşli, E. N., Serbest, C. ve Türe, F. (Ed.). (2001). Yapı Kredi Sermet Çifter araştırma kütüphanesi yazmalar kataloğu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Dâstân-ı Cimcime Sultân.[El Yazması]. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 MilYz A 6823/6 numara.v. 22a-25a.
• Dâsitân-ı Cimcime Sultân. [El Yazması]. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 Mil Yz A 3881/8 numara. v. 76a-80a.
• Daşdemir, Ö. (2015). Düzyazı Şeklinde yeniden yazılan anonim bir cümcüme hikâyesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 37, 387–414.
• Durmuş, T. ve Gürbüz, M. (2017). Nazımdan nesre anlatımın dönüşümü: Dâsitân-ı Ferruh u Hümâ Örneği. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 19, 147–168.
• Erol, M. (2006, Nisan). Cimcime Sultan Destanı’nın Anadolu ve Tatar eş metinleri üzerine bir mukayese. 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, İzmir.
• Hāẕā Ḥikāyet-i Cimcime Sultan.[El Yazması]. Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi. Nr. 156/2. v. 120b-129b.
• İpşirli, M. (1994). Duâgû maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 9, 541–542). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kalafat, Y. (2004). Anadolu’da ulu kadın kişiler ve halk inançları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 32, 1 –16.
• Kandemir, M.Y (2001). Ka‘b el-Ahbâr maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 24, s.1–3). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kara, R. (1993). Erzincan efsaneleri üzerine bir araştırma. Ankara: Erzincan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yayınları.
• Kavruk, H. (2003). Türkçe mesnevilerde sebeb-i telif. Malatya: Özserhat Yayınları.
• Khalidi, T. (2003). Müslüman Hazreti İsa. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kirdeci, A. (2002). Kesik baş destanı (M. Argunşah, Ed.). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Köprülü, M. F. (2004). Türk edebiyatı tarihi (6. bs). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kösoğlu, N. (Proje Yöneticisi.) (2001).Başlangıcından günümüze kadar Türkiye dışındaki Türk edebiyatları antolojisi nesir- nazım: Tatar Edebiyatı II (N. Yuziyev, Ed.). “Tatar Edebiyatı”. c.18/2. (Latin harflerine ve Türkiye Türkçesi’ne aktaran Fatma Özkan). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. s. 93–99.
• Kut, G. (2003). Supplementary catalogue of Turkish manuscripts in the Bodleian Library with reprint of the 1930 catalogue by H. Ethe. Oxford, UK: Oxford University Press.
• Litvin, M. (2011). Hamlet’s Arab journey: Shakespeare’s Prince and Nassar’s Ghost. Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Menkabetnâme ve Risale-i Cemceme Sultan.[El Yazması] Arnavutluk Devlet Kütüphanesi. Nr. 443365. Arnavutluk Devlet Kütüphanesi Online Katalogu. Erişim adresi. http://www.bksh.al/Katalogu/library/wwwopac/wwwroot/beginner/index_fr.html
• Merhan, A. (2013). Dâsitân-ı Cümcüme: Anadolu’da Türk diliyle yazılmış ilk Cümcüme Sultan Destanı. VI.Uluslararası Türk dil kurultayı bildirileri kitabı içinde (s. 3133–3146). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2013). Türk Folklorunda kesik baş: Tarih-folklor ilişkisinden bir kesit. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ørum, O. G. (2017). ᵓUṣṣitil-Gumguma or ‘the story of the skull’ with parallel versions, translation and linguistic analysis of three 19th-century Judaeo-Arabic manuscripts from Egypt. supplemented with Arabic transliteration. Leiden-Boston: Brill.
• Önler, Z. (1991). Manzum halk hikâyelerinden Cümcüme Sultan. Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimleri), 5(2), 351–367.
• Pennacchietti, F. A. (2005). Versioni cristiane e giudaiche di una legenda İslamica. Redefining Christian identity. In J. J. Van Ginkel (Ed.), Cultural interaction in the Middle East since the rise of Islam (pp. 291–299). Louvain: Peeters.
• Redhouse, S. J. W. (2011). Turkish and English lexicon. İstanbul, Turkey: Çağrı Yayınları.
• Rosni bin Samah. (2014/2). Malay takımadalarında tasavvuf edebiyatı (U. Boran, Çev.). Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 34, 109–128.
• Padwick, C. E. (1930). The Nebi ‘İsa and the skull’. The Muslim World, 20(1), 56–62.
• Sakaoğlu, N. (2005). Türk Anadolu’da Mengücekoğulları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English dictionary. Beirut: Librairie du Liban.
• Şentürk, A. ve Kartal, A. (2006). Üniversiteler için Eski Türk Edebiyatı tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Şişmanoğlu, N. (1991). Attâr, Feridüddin maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 4, s. 95–98). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tansel, F. A. (1970). Cümcüme Sultân Ottoman translations of the fourteenth century Kıpchak Turkic story. Archivum Ottomanicum. C. 2, s. 252–269.
• Tanyu, H. (1967). Ankara ve çevresinde adak ve adak yerleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Toker, M. ve Uygun, M. (2017). Çağatayca Cümcüme-nâme. Konya: Palet Yayınları.
• Tottoli, R. (2003). The Story of jesus and the skull in Arabic literature: The emergence and growth of a religious tradition. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 28, 225–259.
• Türker, Ç. (2011). Manzum halk hikâyeleri (İnceleme-metin-dizin). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Yurttaş, H. ve Kındığılı, M. L. (2011). Kesinleşen tarih ve yeni bir ad. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(46), 75–96.