Edebî Dil Unsurları Açısından Prens Kalyanamkara Ve Papamkara Hikâyesi

Yıl 2019, Cilt: 59 Sayı: 1, 159 - 191, 29.06.2019

Emine Temel

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0001

Öz

Türk dili tarihinde Eski Türkçe dönemi, MS VI. yüzyıl ile XI. yüzyıl arasını kapsamaktadır. Eski Türkçenin Köktürkçeden (VI.-IX. yy.) sonra gelen ikinci evresini Eski Uygur Türkçesi dönemi (IX.-XI. yy.) oluşturmaktadır. Eski Uygur Türkçesinin sözvarlığı, Köktürkçeden farklı olarak, benimsenen pek çok değişik inanç sistemi (Maniheist, Buddhist, Hristiyan ve Müslüman çevre) ve yerleşik yaşam tarzının da etkisiyle çeşitlilik göstermektedir. Bu makalede Eski Uygur Türkçesi dönemi Buddhist çevre metinlerinden olan ve Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi adı ile tanınan İyi ve Kötü Prens Öyküsü (çatik, jataka), edebî dil unsurları açısından ele alınacaktır. Eski Uygur Türkçesinde kaleme alınan,  X. yüzyıla ait olduğu tahmin edilen ve her bir sayfası bazen 7 bazen de 8 satırdan oluşan toplam 80 sayfalık bu el yazması metni edebî kılan ölçütlerin başında içerdiği tekrar grupları (taŋ adınçıγ , uluγ kiçig, adruq adruq, satıγ yuluγ,…), kavram öbekleri (el törü, el adaq, busan- ıγla-,…), benzetmeler (ärdini täg, tütär-çä, antaγ, ança,…), metaforlar (ämgäk ämgän-, lenxua, kün täŋri,…), metonimiler (qolγuçı, yer täŋri, içgärü, qapaγ,…), deyimler (yazuqqa tüş-, köŋlin bert-, yol ayu ber-,…), morfolojik tekrarlar (belçä boγuzça, turγalı aşlaγalı, buşuş*luγ qadγu-luγ,…) ile sözdizimi hususiyetleri (hitap ifadeleri, soru cümleleri,…) gelmektedir. Bu makalede, Paris Bibliothéque Nationale’de Pelliot Chinois 3509 ile British Museum’da Or. 8212 (118) numaralı el yazmalarının ortak incelemesinden oluşan Hamilton neşrinin, Türk Dil Kurumu tarafından 2011 yılında 2. baskısının yapıldığı ve Vedat Köken’e ait İyi ve Kötü Prens Öyküsü adlı çeviri metni esas alınacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi, edebî dil ölçütleri, ifade gücü, sözvarlığı

In Terms of Literary Language Elements Story of Prince Kalyanamkara and Papamkara

Öz

The Old Turkish period in the history of Turkish language covers the VIth and XIth century AD. The Old Uighur Turkish constitutes the second part of the Old Turkish after Kokturkish. The vocabulary of the Old Uighur Turkish varies with the influence of different belief systems (Manichaeism, Buddhism, Christianity and Islam) which they adopted unlike Kokturkish. In this article, İyi ve Kötü Prens Öyküsü (çatik, jataka) or The Story of Prince Kalyanamkara and Papamkara which belongs to the Buddhist Environment of the Old Uyghur Turkish Texts will be examined with regard to literary language elements. Criterions of the literary language of this manuscript which has been written in Old Uighur Turkish, forecasted to belong to the Xth century, each page consists of 7 lines whereas the others 8 lines, a total 80 pages are: Repeat groups (taŋ adınçıγ , uluγ kiçig, adruq adruq, satıγ yuluγ,…), concept phrases (el törü, el adaq, busan- ıγla-,…), emulatings (ärdini täg, tütär-çä, antaγ, ança,…), metaphors (ämgäk ämgän-, lenxua, kün täŋri,…), metonymias (qolγuçı, yer täŋri, içgärü, qapaγ,…),  idioms (yazuqqa tüş-, köŋlin bert-, yol ayu ber-,…), morphological repetitions (belçä boγuzça, turγalı aşlaγalı, buşuş*luγ qadγu-luγ,…) and syntax properties (address forms, question sentences,…). The study will be grounded on the second edition of Turkish Language Association and Vedat Köken’s translation (2011) of James Russell Hamilton’s publication. Vedat Köken’s study have consisted examination of Pelliot Chinois 3509 in Bibliothéque Nationale and Or. 8212 (118) in British Museum.

Anahtar Kelimeler

The Old Uighur Turkish, Story of Prince Kalyanamkara and Papamkara, criterions of literary language, expression power, vocabulary

Kaynakça

• Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler Üzerine. Türk Dili, 2(16), Ankara, 189-191.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede Kelime Koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, 97-104.
• Ağakay, M.A. (1949). Türkçede Mecazlar Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Akın, C. (2017). Kırgız Atasözlerinde Yönelim Metaforu Kullanımı, Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi, (44), 9-17.
• Aksan, D. (1965). Türk Anlambilimine Giriş-Anlam Değişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, 167-184. Aksan, D. (1975). Eşanlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Eskiliğinin Saptanmasında Eşanlamlardan Yararlanma. Bilimsel Bildiriler 1972, Ankara, 531-542.
• Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2006). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1984). Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü II, Deyimler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akyalçın, N. (2012). Türkçemizin Anlamsal Zenginlikleri Deyimlerimiz. Ankara: Eğiten Kitap.
• Arat, R. A. (1942). Uygurlarda Istılahlara Dair. Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, 56-81.
• Atabey, N., Özel, S., Kutluk, İ. (1983). Sözcük Türleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutçu-Özönder, F. S. (1996). Buddha’nın Dört Asil Gerçeği. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1992, 26 Eylül- 1 Ekim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 373-423.
• Bayrav, S. (1969). Yapısal Dil Bilimi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Bilgegil, K. (2009). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları. Cebeci, O. (2013). Metafor. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• Çağatay, S. (1978). Uygurca Hendiadyoinler. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 29-66. 31Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 59, Sayı: 1, 2019
• Çandarlıoğlu, G. (2012). Uygurlar, İslam Ansiklopedisi, 42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 242.
• Demircan, Ö. (1990). Türkçe İkilemenin Özüne Doğru, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dilbilim Dergisi, 9, 61-92.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Türkçesi). (A. U. Elöve, Çev.), İstanbul: Maarif Matbaası.
• Deo, A. (2015). Diachronic Semantics. The Annual Review of Linguistics, 1, 189-197.
• Dilçin, C. (1997). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ediskun, H. (1963). Yeni Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Emre, A. C. (1946). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2005). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (2003). Türkmen Türkçesinde Metaforlar. Ankara: Köksav Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi.
• Erdem, M. (2004). Mağrupi’nin Şiirlerinde Metonimi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1(1), 5564.
• Erdem, M. D. (2005). Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine, Bilig, 33, 189-225.
• Eren, H. (1949). İkiz Kelimelerin Tarihi Hakkında, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 7 (2), 283286.
• Ergin, M. (2007). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları. Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târîhi ve İslâma Giriş (Türk Kültürü El-Kitabı, II, Cild I/b’den Ayrı Basım), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Eyüboğlu, E. K. (1975). Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaa.
• Foy, K. (1899). “Studien zur Osmanischen Syntax das Hendiadyoin und die Wortfolge ‘ana baba’”, Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachem (MSOS), II, 2. Bölüm, Berlin, 105-136.
• Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri, (M. Akalın, Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Geeraerts, D. (2002). The interaction of metaphor and metonymy in composite expressions. In Ren! Dirven, Ralf Pörings (Ed.), Metaphor and metonymy in comparison and contrast içinde (s. 435-465), Berlin: Mouton de Gruyter. Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Gibbs, R.W. (1996). Why many concepts are metaphorical. Cognition, 61, 309-319.
• Goldstone, R.L. (1994). Similarity, interactive activation and mapping. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 20(1), 3-28.
• Grønbech, K. (1995). Türkçenin Yapısı, (M. Akalın, Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (2011). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması, (V. Köken, Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1971). İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. He, K. (2017). On Obstacles of Metaphor Translation from Perspective of Culture. English Language and Literature Studies. 7 (1). 126-130.
• Hirik, E. (2018). Türkçede Tekrarlı Yapı Sınıfları. Türkiyat Mecmuası, 28(2), 37-65. İçel, H. (2014). Niğde Atasözlerinde Metafor ve Kullanımı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 75-83.
• Jacobson, R., Halle, M. (1956). Fundamentals of Language. The Hague: Mouton.
• Kanar, M. (2009). Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Karahan, L. (2013). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kocakaplan, İ. (1998). Açıklamalı Edebî Sanatlar. İstanbul: Damla Yayınevi.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kövecses, Z., Radden, G. (1998). Metonymy: Developing a Cognitive Linguistic View. Cognitive Linguistics 9, (1), 37-77.
• Lakoff, G. (1987). Image Metaphors. Metaphor and Symbolic Activity 2, 219-222.
• Lakoff, G., Johanson, M. (1980). Metaphors We Live by, London: University of Chicago Press.
• Mendoza, R. I., Francisco, J., (1997). Metaphor, Metonymy and Conceptual Interaction, Atlantis, 19 (1), 281-295.
• Nagy, E. K. (2004). İki Taşla Bir Kuş…. ‘Çağataycada Hendiadyoin’. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 1125-1134.
• Orkun, H. N. (1940). Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası, İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi.
• Ögke, A. (2007). Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde “Har (Eşek)” Metaforu. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Y. 8, 18, 19-41.
• Özkan, B. (2011). Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarlar. Turkish Studies, 6 (1), 1572-1594.
• Özkan, M. (2004). Deyimleşmiş İkilemeler. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 2289-2317.
• Sinanoğlu, S. (1953). Kelimelerin Etymonu Esas Tutularak Tertiplenen Yunanca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tarlan, A. N. (1947). Edebî San’atler. İstanbul: Varoğlu Yayınevi.
• Tarlan, A.N. (2017). Edebiyat Meseleleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taşağıl, A. (2002). Uygurlar. Türkler, 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 373-389.
• Temel, E. (2014). Bilge Kağan Âbidesi’nde Tekrar Grupları. V. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi 2014 Bildiriler, 23-24 Haziran 2014, İstanbul, 111-131.
• Tezcan, S. (1984). Uygur’lar, Türk Ansiklopedisi, XXXIII, Ankara, 148-155.
• Togan, Z.V. (1981). Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Topaloğlu, A. (1989). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayıncılık.
• Tulum, M., Azılı, K. (2015). Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin (İyi Niyetli Şehzade-Kötü Niyetli Şehzade) Burkancı Seyirlik Eser. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede Tekrarlar 1. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, III, İstanbul, 429-447. Tuna, O. N. (1950). Türkçede Tekrarlar 2. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, IV, İstanbul, 35-82.
• Tuna, O. N. (1957). Kök Türk Yazıtlarında ‘ölüm’ Kavramı ile İlgili Kelimeler ve ‘kergek bol-’ deyiminin İzahı. VIII Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, 131-148.
• Tuna, O. N. (1986). Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi, Türk Dili ve Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1982-83, Ankara, 163-228.
• Tuncay, F. (1994). Yunanca-Türkçe Sözlük. Atina: Doğu Dil ve Kültürleri Merkezi.
• Tuncay, F. (2000). Türkçe-Yunanca Sözlük. Atina: Doğu Dil ve Kültürleri Merkezi.
• Tümer, G. (1992). Budizm. İslam Ansiklopedisi, 6, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 352.
• Uyan Dur, Banu İnanç, Metafor ve Ekslibris, International Journal of Ekslibris, 3(5), 122-128.
• Üçok, N. (2004). Genel Dilbilim (Lengüistik), İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Yaylagül, Ö. (2006). Dīvānü Lûgāti’t-Türk’teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(1), 77-88.
• Yaylagül, Ö. (2010). Divânu Lugati’t-Türk’te Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar. Milli Folklor, Y. 22, (85), 112-121.
• Yıldızlı, M.E. (2017). Yönelim Metaforlu Deyimlerin Sınıflandırılması. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Y. 10, (2), 1489-1497.
• Yunusoğlu, M. K. (2003). G. Lakoff ve Dünyada Metafor Çalışmaları. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 5(2), 115-124.
• Yunusoğlu, M. K. (2006). Budist Türk Çevresi Eserlerinde Metaforlar, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yunusoğlu, M.K. (2006). Türkiye Türkçesi Bilgisayar Metaforları Üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(2), 51-60.
• Yunusoğlu, M.K. (2007). Buddhist Türkçe Eserlerde Buddha’nın Işık İmajı. Çağdaş Türklük Sempozyumu Bildirileri 2003, 2, 154-165.
• Yüce, N. (1998). İkilemelerdeki İlginç Problemler. Bahşı Ögdisi 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı, Freiburg-İstanbul: Simurg Yayınları.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.