Yapı ve Anlam Bakımından Klasik Türk Şiirinde Arkaizm Örnekleri

Yıl 2019, Cilt: 59 Sayı: 1, 131 - 157, 29.06.2019

Sevda Özen Eratalay , Murat Keklik

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0008

Öz

Dil kültürün koruyucusu ve aktarıcısıdır. Yazıya geçirilen dil sayesinde kültür öğeleri de muhafaza edilir ve geleceğe aktarılır. Türk edebiyatının yazılı ürünler bakımından en zengin dönemi hiç şüphesiz klasik Türk edebiyatı dönemidir. Klasik Türk edebiyatı metinleri yalnızca edebiyatçılar için değil dilciler için de zengin kaynaklardır. Türk dilinin söz varlığını, gramer yapılarını, arkaik unsurlarını klasik Türk edebiyatı metinlerinden takip edebilmek mümkündür. Ancak klasik Türk edebiyatı uzun yüzyıllara yayıldığından dilin yapısı evirilip değişmiş hatta bazen dilin gerçek dokusundan uzaklaşan yapılar ortaya çıkmıştır. Bu yapıları incelemek ve çözümleyebilmek için klasik Türk şiirini hakkıyla anlamak ve Türk dilinin tarihsel dönemlerine ait özellikleri bilmek gerekir. Çalışmada Hayretî Divanı’nda tespit edilen on yedi arkaik kavram ve deyim (ağzına söğmek, alaçlık olmak, ancalayın, arkalanmak, aylandurmak, baş koşmak, başına topraklar saçmak, bun demi, cân kefde baş etekte, cân yidürmek, çığrışmak, ege komak, el kavşurmak, el yumak, gönlekcek, kan yalaşmak, tevbeyi sımak) üzerinde durulmuştur. Tespit edilen kavram ve deyimler diğer divanlarda da taranarak beyit örnekleri çoğaltılmıştır. Kavram ve deyimler köken ve yapı bakımından incelenmiş örnek beyitlerin dil içi çevirisi yapılarak ele alınan kavram ve deyimlerin anlam çerçeveleri ve kullanıldıkları bağlamlar gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, beyit, arkaik, kavram, deyim

Examples of Archaism in Classical Turkish Poetry in Terms of Structure and Meaning

Öz

Language is both the preserver and transmitter of a culture. Cultural elements are retained and transmitted to the future thanks to written language. The richest period of Turkish literature in terms of written works is doubtlessly the Classical Turkish Literature Period. Texts from Classical Turkish Literature are rich sources not only for literary people but also for linguists. It is possible to track the vocabulary, grammatical structures and archaic elements of the Turkish language from the texts of classical Turkish literature. However, language structure has changed and even structures far removed from the real texture of the language sometimes emerged as classical Turkish literature extended over many centuries. It is necessary to properly understand the classical Turkish poetry and to know the characteristics of the historical periods of the Turkish language to examine and analyze these structures more effectively. In this study, the focus was seventeen archaic terms and idioms (ağzına sögmek, alaçlık olmak, ancalayın, arkalanmak, aylandurmak, baş koşmak, başına topraklar saçmak, bun demi, cân kefde baş etekte, cân yidmek, çığrışmak, ege komak, el kavşurmak, el yumak, gönlekcek, kan yalaşmak, tevbeyi sımak) determined in Hayretî’s Divan. The determined terms and idioms were reviewed in other divans and examples of couplets were reproduced. Terms and idioms were analyzed in terms of roots and structures, examples of couplets were translated within the language and the meaning frames of the related terms and idioms and the concepts they were used in were shown.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish poetry, couplet, archaic, term, idiom

Kaynakça

• Âhî Dîvânı, Haz: Kaçalin, M. S. (2018). Âhî dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, (e-kitap) http://ekitap. kulturturizm.gov.tr, (e.t. 24.11.2016)
• Aktaş, E. (2013). Türklerde ve macarlarda ant içme ve kan kardeşliği, Acta Turcica, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, “Kültürümüzde Yemin”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, Sayı: 2.
• Amrî Divanı, Haz: Çavuşoğlu, M. (1979). Amrî divan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Avnî Dîvânı, Haz: Doğan, M. N. (2015). Fatih divanı ve şerhi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu ve Başkanlığı.
• Azmî-zâde Hâletî Dîvânı, Haz: Kaya, B. A. (2003). The dîvân of Azmi-zâde Hâletî. Cambridge: Harvard University.
• Behiştî Dîvânı, Haz: Aydemir, Y (2007). Behiştî dîvânı. Ankara: MEB Yay.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski uygur sözlüğü, İstanbul: TDK Yayınları.
• Cemîlî Divanı, Haz: Demircioğlu-Gençtürk, T. (2002). Cemili divanı inceleme-metin-sözlük. Marmara Üniversitesi. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Çeltik, H. (2007). Rumeli şairlerinde rumeli coğrafyası, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 10-15.
• Demirci, Ü. Ö. (2013). keçi kelimesi. E. G. Naskali-E. Demir (Ed.) Geyik Kitabı içinde (273-280). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Demirci, Ü. Ö. (2006). Eski türkçede fiiller, Kocaeli: Umuttepe Yayınları.
• Durmuş, İ. (2011). Türklerde kan kardeşliği ve antla ilgili unsurlar. Millî Folklor Dergisi, Yıl: 23, Sayı: 89, 100-109.
• Ergin, M. (1998), Türk dil bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gabain, A. Von ( 1988). Esk Türkçenin Grameri. M. Akalın (çev.), Ankara: TDK Yayınları.
• Gece, M. (1995). Türkçede sıfatı derecelendirme yolları. Ankara: Türk Dili, TDK Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, Haz: Aksoyak, İ. H. (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Divanları (Divan-II-III). The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, Sources of Oriental Languages and Literatures.
• Gök, S. (2017). İlâhî, Usûlî ve Hayâlî irtibatıyla Hayretî dîvânı’nda Yûnus etkisi. Journal of Turkish Language and Literature, 3(2), 104-119.
• Gökalp, H. (2009). İntihar kültürü ve Ferhad’ın intiharı’nın divan şiiri aşk anlayışına etkileri, Turkish Studies, 4(2), 493-517.
• Gündüz, E. (2016). Klasik türk şiirinde bir nazım türü: keştî-nâme” (kaynakların değerlendirmesi ve bibliyografya).Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 2(1), 15-37. Hayâlî Bey Divanı, Haz: Tarlan, A. N. (1945). Hayalî Bey divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hayretî Divanı, Haz: Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri A. (1981). Hayretî dîvan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• İçel, H. (2004). Necatî Beg divanı’ndaki deyimler. Türklük Bilimi Araştırmaları, 15(15), 175-230.
• Kaya, B. A. (1999). Azmî-zâde Hâletî dîvânı’nda atasözleri ve deyimler. Türk Dünyası Araştırmaları, S.118, 149-168.
• Kaya, H. (2011). Emrî divanı’nda deyimler, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(6), 55-130.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye türkçesi grameri şekil bilgisi, Ankara: TDK Yay.
• Kütahyalı Rahîmî Dîvânı, Haz: Mermer, A. (2004). Kütahyalı Rahîmî ve Dîvânı, İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı.
• Mecmûatü’n-Nezâir, Haz: Canpolat, M (1987). Mecmû’atü’n-nezâ’ir: metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mesîhî Dîvânı, Haz: Mengi, M. (2014). Mesîhî dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mevlidü’n-Nebî, Haz: Kütük, R. (2016). Fetih öncesinde yazılmış bir mevlid: Ayasofya Müezzin Kemâl’in Mevlidü’n-Nebî’si. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Haziran 2016. Cilt: 40. Sayı: 1. Sivas.
• Mezâkî Dîvânı, Haz: Mermer, A. (1994). Mezâkî: hayatı, edebî kişiliği ve divanı’nın tenkidli metni, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divanı, Haz: Gürgendereli M. (2002). Mostarlı Hasan Ziyâ’î divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Nev’i Divanı, Haz: Tulum, M.-Tanyeri M. A. (1977). Nev’i Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Özeren, M. (2015). Kırgız türkçesiyle Türkiye türkçesi ağızlarındaki söz varlığı benzerliği üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/1, 138-168.
• Özşahin, M. (2017). Türkçe ve komşu dillerde ortak bir mecazlaşma örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6/2, 2017 s. 708-718.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. yüzyıllar arasında türkçenin sözcük dağarcığı, İstanbul: Kesit yay.
• Pakalın, M. Z. (2004). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, c. II, İstanbul: MEB Yayınları.
• Rumelili Zaîfî Divanı, Haz: Akarsu, K. (2010). Rumelili Za’ifî divanı. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Sefercioğlu, M N. (2010). Helâkî divânı’nda türkçe deyimler. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 4, 155-202. Sehî Bey Dîvânı, Haz: Yekbaş, H. (2010). Sehî Bey divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Sırkaşeva, L.T&Kuçigaşeva, N.A (2000). Teleüt ağzı sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Şahin, K. Ş. (2017). 18. yüzyıl şairlerinden Nedret ve divançesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 10, S. 52, 230-261.
• Şem’î Divan, Haz: Karavelioğlu, M. A. (2014). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şeyhî Divânı, Haz: Biltekin, H. (2003). Şeyhî divanı: inceleme-metin-dizin. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi: Ankara.
• Tietze, A. (2010). XVI. asır türk şiirinde gemici dili (Âgehi kasidesi ve tahmisleri), Türkiyat Mecmuası, 9, 108-138.
• Timurtaş, F. K. (1976). Küçük eski anadolu türkçesi grameri, Türkiyat Mecmuası, 18, 331-368.
• Toparlı, R.- Vural, H.- Karaatlı R. (2003). Kıpçak türkçesi sözlüğü, Ankara: TDK Yay..
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2012). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, İ. (2011). Baş, kafa, ser kelimelerinin eş anlamlılığı ve baş kelimesine divanü lugati’t-türk merkezli bir yaklaşım, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, S.17, 2011, s. 186-203.
• Üsküplü İshak Çelebi Divanı, Haz: Keklik, M. (2014), Üsküplü İshak Çelebi divan [metin-çeviriaçıklamalar- dizin], Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü: Bişkek.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Vusûlî, Haz: Taş, H. (2016). Vusûlî dîvân inceleme metin çeviri açıklamalar dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yakut, S., http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads.../yakut-sevinç-garib-nâme’de-deyimler.pdf (E.T.23.04.2019).
• Yılmaz, O. (2013). Gelenekten deyişe”: klasik Türk ve Fars edebiyatlarının ortak ifade biçimlerinden “başa toprak saçmak”. Türük Dergisi - Vol.2 - ss. 336-350
• Yılmaz, O. (2014). Toprak başa, baş toprağa tarihî bir türk kargışının klasik türk şiiri’ne yansımaları.
• Milli Folklor, 26(101), 171-181.
• Zâtî Divanı, Haz: Çavuşoğlu, M. (1987). Zâtî divanı gazeller kısmı III Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. file:///C:/Users/xavi/Downloads/767215-karacay_malkar_-_turkce_sozluk.pdf s.82-83. (E.T. 13.05.2018)
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts&kategori1=verilst&ayn1=bas&kelime1=ayland%C4%B1rmak (E.T. 13.05.2018) http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&arama=lehceler&guid=TDK.LHC. 5cc2e70ca3b655.35215566 (E.T. 22.04.2019).