Kutadgu Bilig’de Kılık ve Kılınç Sözlerinin Kullanım Özellikleri Üzerine

Yıl 2019, Cilt: 59 Sayı: 2, 261 - 284, 31.12.2019

Engin Çetin , Emre Uzer

Öz

Kutadgu Bilig’in çağlar aşan edebî ve fikrî gücü yanında geniş söz varlığına sahip bir eser olması, yaklaşık yüz elli yılda eseri çeşitli açılardan ele alan çok sayıda çalışmanın yapılmasını sağlamıştır. Bu çalışmada, eserde kılık ile kılınç sözcüklerinin kullanım özellikleri üzerinde durulacaktır. Makale başlıca üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde kılık ve kılınç sözcüklerinin yapısal ve anlamsal özellikleri incelenmiş, sözcüklerin geçmişten günümüze yaşadığı anlam değişiklikleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde bu iki sözcüğün Kutadgu Bilig’deki kullanımları ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise eldeki verilerden hareketle değerlendirme yapılarak sonuca gidilmiştir. Her ikisi de kıl- fiiline dayanan kılık ve kılınç sözcüklerine ilk olarak Eski Uygurca metinlerde rastlanır. Bu dönemde az sayıda kullanılan kılık sözcüğü “yaradılış, huy” anlamı taşımaktadır. Kılınç sözcüğü ise Eski Uygurca metinlerde sıklıkla kullanılmıştır ve “iş, eylem, amel” anlamı taşımaktadır. Kutadgu Bilig’de ise sıklık bakımından üstünlüğün Uygurca metinlerdekinin aksine kılık (kılk) sözcüğü lehine değiştiği görülmektedir. Eserdeki bazı beyitlerde kullanılan ifadelerden iki sözcük arasındaki anlam farkı zaman zaman açık olarak hissedilememektedir. Benzer şekilde bazı örneklerde her iki sözcüğün art arda kullanılışı da anlam belirsizliğini artıran bir durum olmuştur. Bu durumda aynı kökten türeyen iki sözcüğün zamanla anlam bakımından yaklaştığı ve Karahanlı Türkçesinin kılınç’tan kılık’a yönelişin bir aşaması olduğu düşünülebilir. Bu çalışmada kılık ve kılınç sözcüklerinin geçtiği yaklaşık 450 beyit incelenerek bu iki sözcüğün kullanım özellikleri değerlendirilmiş, nüsha farklılıkları, kafiye, vezin ve birliktelik kullanımları gibi farklı özellikler ve şairi belirli kalıplar içinde kalmaya zorlayan durumlar göz önünde bulundurularak ilgili beyitlerde söz konusu sözcüğün seçilme nedenleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, kutadgu bilig, kılık/kılk, kılınç

On the Function Qualities of the Words Kılık and Kılınç ı̇n Kutadgu Bilig

Öz

The fact that Kutadgu Bilig has a wide vocabulary besides its literary and intellectual power that has been going on for ages has led to numerous studies that have taken the work from various points in one and and a half century. In this study, we will focus on the properties of the two words commonly used in Kutadgu Bilig, the words ‘kılık’ and ‘kılınç’. The article consists of three main sections. In the first part, structural and semantic properties of the words of kılık and kılınç are examined and the meaning changes of the words from the past to the present are discussed. In the second part, the use of these two words in Kutadgu Bilig is discussed in detail. In the third part, an evaluation was made based on the available data and the result was reached.The words kılık and kılnç, both based on the verb kıl-, are first attested in Uighur texts. The word kılık rarely seen used in r in this period means “creation, temperament” The word kılınç is frequently used in Uighur texts and has it means “work, action, deeds” in Kutadgu Bilig, it is seen that the frequency changes in favor of the word kılık (kılk) in contrast to Uighur texts. In this paper, approximately 450 couplets in which the words kılık and kılınç are mentioned will be detailed and the usage characteristics of these words will be examined and the reasons for the selection of the word in the relevant couplet will be emphasized considering the different features and necessities such as rhyme, meter and association usage.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Karakhanid, Kutadgu Bilig, kılık / kılk, kılınç

Kaynakça

• Ahmerov, K. Z. ark. (1958). Başkırsko – Russkiy Slovar’. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I – II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. baskı.
• ___ (1998). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. baskı.
• ___ (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (1997). Nasırü’d-din Bin Burhanü’d-din Rabguzi Kısasü’l-Enbiya: Peygamberler Kıssaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādīs, Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı, Cennetlerin Açık Yolu III, Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat yayıncılık.
• Baskakov, N. A. ve ark. (1974). Karaimsko – Russkiy – Polskiy Slovar’. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Berta, A. (2009). Sözlerimi İyi Dinleyin... Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (çev.: Emine Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi Yayınları.
• Çanga, M. (2016), Kur’an-ı Kerim Lügati, İlavelerle Mu‘cemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Clauson, s. G. (1972). An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Dankoff, R. (1983). Yūsuf Khāss Hājib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for Princes. Chicago and London.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982-1985). Mahmūd el-Kāşgarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) Part I-III. Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Divânû Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. ve ark. (2007). Hakasça – Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kargı Ölmez, Z. (1998). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (2). Bahşı Ögdisi, Klaus Röhrborn Armağanı (ed.: J. P. Laut, M. Ölmez). Freiburg – İstanbul, s. 235-260.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil kurumu Yayınları.
• Koç, K. ve ark. (2003). Kazak Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), (Giriş-İncelemeMetin-Dizin. (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Marufov, Z. M. (ed.) ve ark. (1981). Özbek Tilining İzahli Lugati I-II. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes-Taryat-Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık.
• Nadelyaev, V. M. ve ark. (1969). Drevnetyursky Slovar’. Leningrad: Akademia Nauk SSSR.
• Nasilov, D. S. ve ark. (1958). Karakalpaksko – Russkiy Slovar’, Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev.: İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. baskı.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Paralellen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ölmez, M. (2019). Uygur Hakanlığı Yazıtları. Ankara: Bilge Su Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Semet, A. (2005). Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang-Biographie. Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Xuangzangs Leben und Werk Band 34. Teil 8. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Tarama Sözlüğü (1996). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. baskı.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). İslâm, Mu‘înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sağol, G. (1993). An Inter-linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish, Sources of Oriental Languages and Literatures. Turkish Sources, Harvard.
• Tezcan, S. (1981) Kutadgu Bilig dizini üzerine. Belleten LXV/II, S. 178, s. 24-78.
• Toparlı, R. ve ark. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7), (Giris-Metinİnceleme-Analitik Dizin. (Doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Wilkens, J. (2010). Die drei Körper des Buddha (trikāya) das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-Sūtras (Altun Yaruk Sudur) eingeleitet, nach den Handschriftenaus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Berliner Turfantexte: XXI, Turnhout (Belgien): Brepols.
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā Teil I-II-III. Berliner Turfantexte: XXXVII, Turnhout (Belgien): Brepols.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü I-II. (çev.: Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamaḫşari, elḪvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.