Zübdetü’l-Âsâr Vakayinamesindeki Devlet Teşkilatı Terimleri

Yıl 2019, Cilt: 59 Sayı: 2, 379 - 398, 31.12.2019

Zühal Ölmez , Sevim Erdem

Öz

Genel tarih kaynağı olan Zübdetü’l-Âsâr, Abdullah bin Muhammed bin Ali Nasrullâhî tarafından Türkçe (Çağatayca) yazılmış, 1525 yılında tamamlanmış ve Süyünç Hoca Han’ın oğlu olan Sultan Muhammed’e ithaf edilmiş bir eserdir. Bu eserde yazar, kendi dönemine kadar olan birinci el kaynakları kullanmış ayrıca gördüğü olayları anlatmış, çağdaşı kişilerden dinlediklerini de eserine aktarmıştır. Aslı kayıp olan eserin elimizde 3 nüshası bulunmaktadır. Eserin 4. nüshasına ait bilgi, Devin DeWeese tarafından ilim dünyasına A note on manuscripts of the Zubdat al-āthār adlı çalışmasında duyurulmuştur. Burada değerlendireceğimiz sözcükler devlet teşkilatına dair terimlerdir. Eserin tarihî bir kaynak olması sebebiyle tarihî olaylar anlatılırken kullanılan terimler de bize o döneme ait devlet teşkilatı hakkında bilgi vermektedir. Bu makale kapsamında özellikle Timurlulara ait devlet teşkilatıyla ilgili belli başlı terimler (ınaḳ, ḳorçı, tovaçı, bitikçi vb.) üzerinden dönemin devlet teşkilatı ortaya konmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Zübdetü’l-Âsâr, vakayiname, meclis, teşkilat terimleri, etimoloji

Governmental and Administrative Terms and Titles in the Chronicle Zubdat al-Āthār

Öz

Zubdat-al-āthār is a historical work which was written by Abdullah bin Muhammad bin Ali Nasrullāhī, in (Chagatai) Turkic, completed in 1525 and dedicated to Sultan Muhammad who was the son of Suyunch Khoja Khan. In the work the author mainly refers to primary sources to relate events which had occurred before his era. He also narrates some events that he personally witnessed and that he heard directly from eyewitnesses. The work’s original manuscript is missing; there are three copies which have survived. Information about a fourth copy of the work was announced to the scientific community by DeWeese in his work titled A note on manuscripts of the Zubdat al-āthār. As Zubdat-al-āthār is a chronicle, the author uses many governmental and administrative terms and titles which provide information about government organizations of the states of his period. In this study we will deal with the administrative terms that are attested in Zubdat-al-āthār with a focus on Timurid dynasty. Some of the terms we discuss in this paper are ınaḳ, ḳorçı, tovaçı, bitikçi.

Anahtar Kelimeler

Zubdat-al-āthār, chronicle, chagatai governmental terms, council, etymology

Kaynakça

• Aka, İ. (2014). Timur ve Devleti. 3. bs. (1. bs. 1991). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Alan, H. (2016). Timurlular. Yayıma Hazırlayanlar: H. Alan, İ. Kemaloğlu. Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları. (s. 180-247). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Arat, R. R. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur Vekayi. Babur’ün Hatıratı. I. cilt (1. bs. 1943), II. cilt (1. bs. 1946). Ankara: TTK Yayınları.
• Beveridge, A. S. (1922). The Bābur-nāma in English (Memoirs of Bābur). Translated from the original Turki Text of Zahiru’d-din Muhammad Bābur Pādshāh Ghāzī. 2 cilt. (reprinted 1969). Londra: Luzac.
• Clauson, Sir G. (1960). Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language. London.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çelik, M. B. (2012). Şibanîler ve Astrahanîler Devri Yerli Vakayinameleri. History Studies: International Journal of History. Volume 4, Issue 2, 95-119.
• DeWeese, D. (1994). A note on manuscripts of the Zubdat al-āthār, a Chaghatay Turkic History from sixteenth-century Mawarannahr. Manuscripts of the Middle East 6, 96-100.
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. (30. bs.). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. I-IV. Wiesbaden.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Ünvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Eraslan, K. (1999). Mevlânâ Sekkâkî Divanı, Ankara: TDK Yayınları.
• Erdem Çiçek, S. (2016). Çağatayca Bir Vakâyinâme: Zübdetüʼl Âsâr. Uluslararası Yulduz Türk Dili Çalıştayı Sempozyumu. Yıldız Teknik Üniversitesi. Ankara: 173-191.
• Erdem, S. (2019). Abdullah ibn Ali-yi Nasrullahî Zübdetü’l-Âsâr (Metin-İnceleme-Sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Haenisch, E. (1939). Mangḥol un Niuca Tobca’an (Yüan-ch‘ao pi-shi), Die Geheime Geschichte der Mongolen. Teil II: Wörterbuch. Leipzig.
• Hofman, H. F. (1969). Turkish Literature A Bio-Bibliographical Survey Section III, part I, Volume 4-6. Utrecht: The Library of the University of Utrecht, 256-257.
• Kaçalin, M. S. (hzl.) (2011). Niyāzi. Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. El-Luġātu‘n-Nevā’iyye ve‘l-İstişhādātu‘l-Caġātā’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kortel, S. H. (2006). Delhi Türk Sultanlığı’nda Teşkilat (1206-1414). Ankara: TTK Yayınları.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Meninski, F. M. (2000). Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae / Lexicon TurcicoArabico-Persicum. I-VI cilt, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 27-32. (Yayımlayan: Mehmet Ölmez), İstanbul: Simurg. (İlk yayım M.DC.LXXX:1680).
• Oral, T. (1991). Zafer-nâme-i Emîr Timur (Tercüme-i Zafer-Nâme). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Ölmez, Z. K. (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Ölmez, Z. K. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg.
• Özönder, F. S. B. (1996). ‘Alı̄ Şı̄r Nevāyı̄, Muḥākemetü’l-Luġateyn İki Dilin Muhakemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pakalın, M. Z.. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Cilt I-II-III. (2. bs.) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Pavet de Courteille, A. (1870). el-luġātuʼn-nevā’iyye veʼl-istişhādātuʼl-caġata’iyye. Dictionnaire turkoriental, destiné principalment à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi et de MirAli-Chir-Navâï. Paris.
• Poppe, N. (1954). Grammar of Written Mongolian. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Poppe, N. N. (2009). Zemahşerî Mukaddimetü’l-Edeb. Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü. (Çev. M. S. Kaçalin). Ankara: TDK Yayınları.
• Radloff, W. (1960). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, I-IV. Mit einem Vorvort von Omeljan Pritsak. ’s-Gravenhage: Mouton & Co.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Socientatis Fenno-Ugricae XVII.
• Redhouse, Sir J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon. Constantinople.
• Rybatzki, V. (2006). Die Personennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente, eine lexikalische Untersuchung. Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies 8.
• Schönig, C. (2000). Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen. Wiesbaden. Turcologica 47: VI+ 210.
• Sela, R. (2010). Zubdat al-athar: The Beginnings of the Shïbanid State. Islamic Central Asia, An Anthology of Historical Sources. ed. Scott C. Levi, Ron Sela. Bloomington&Indianapolis: Indiana University Press, 203-208.
• Spuler, B. (1957). İran Moğollorı. Siyaset, İdare ve Kültür. İlhanlılar Devri, 1220-1350. (Çev. C. Köprülü) (3. Baskı 2011). Ankara: TTK Basımevi.
• Steingass, F. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• Şecere-i Türk. Universitatsbibliothek Göttingen, 8º Ms. Turc. 22 (Oriental 163).
• Şeyḫ Süleymān Efendi-i Özbekī el-Buḫāri. 1298 (1882). Luġat-i Çaġatay ve Türki-i ʿOṯmāni, İstanbul. [Türk Dilleri Araştırmaları. 2003. c 13. İstanbul]
• Thackston, W. M. (1993). Zahiruddin Muhammed Babur Mirza Baburnama, Part One: Fergana and Transoxiana, Part Two: Kabul, Part Three: Hindustan, Chagatay Turkish Text with Abdul-Rahim Khankhanan’s Persian Translation, Turkish Transcription, Persian Edition and English Translation. Harvard University.
• Togan, A. Z. V. (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş. Cild I. En Eski Devirden 16. Asra Kadar. (3. bs.). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler. Türkiyat Mecmuası, cilt: 17, 209-250.
• Yağlı, A. R. 2014. Timurlu Devleti’nde Vezîrler ve Vezîrlik Kurumu. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Ensitüsü. Ankara.
• Zübdetüʼl-Âsâr. the al-Biruni Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Uzbek S.S.R. Tashkent. No: 608, No: 5368.
• Zübdetüʼl-Âsâr. the Library of the Leningrad Branch of the Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the U.S.S.R. (LOIV). St Petersburg. No: D 104.