Ferhengnâme-yi Sa'dî Tercümesi’nde Kullanılan Bazı Deyimler ve Deyimlerin Farsça Karşılıkları

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 1, 283 - 302, 08.07.2021

Funda Şan

Öz

Ferhengnâme-yi Sa'dî Tercümesi, Hoca Mes’ud bin Ahmed’in 1354/1355 (H.755) yılında Sa'dî'nin 1257 yılında yazdığı Bostan adlı Farsça eserinden Türkçeye tercüme ettiği didaktik bir eserdir. Bostan, ahlak, eğitim, evlilik, devlet yönetimi gibi pek çok konu hakkında nasihatlerin bulunduğu hem kendi döneminde hem de sonraki dönemlerde üzerine müntehâblar (seçkiler), muhtasarlar ve nazireler yazılan Fars edebiyatı için mühim bir mesnevidir. Hoca Mes’ud tarafından 14. yy’da yazılan eser ise 4044 beyitlik Bostan’ın yaklaşık bin beyitlik tercümesidir. Hoca Mes’ud eserin girişinde bu tercüme sırasında mümkün olduğunca yabancı kelimelere yer vermediğini belirtmiştir. Eser hakikaten de Eski Anadolu Türkçesi döneminin Türkçe söz varlığının zenginliğini ortaya koymaktadır. Ancak Hoca Mes’ud her ne kadar yabancı kelimelere yer vermediğini belirtmiş olsa da aynı zamanda mana ve biçim bakımından mümkün olduğunca ana metne sadık kalmaya çalıştığını da ifade etmiştir. Bu sebeple eser Türkçe yazılmaya çalışılmış olsa da Farsçadan tercüme bir eser olması dolayısıyla bazı Farsça yapı ve kalıpların izlerini taşımaktadır. Bu yapılardan biri de eserde anlatımı güçlendirmek için kullanılan deyimlerdir. Çalışmada Hoca Mes’ud’un eserindeki deyimler tespit edilmiş ve bunların Farsça karşılıklarına yer verilerek aralarındaki benzerlik ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ferhengnâme-yi Sa'dî Tercümesi, Hoca Mes’ud, Bostan, Eski Anadolu Türkçesi, deyimler

Some Idioms Used in Ferhengname-yi Sadi Tercumesi and Their Persian Equivalents

Öz

Ferhengnâme-yi Sa'dî Tercümesi is a didactic text translated into Turkish by Hodja Mes’ud bin Ahmed in 1354/1355 (H.755) from Sa'dî's Persian text Bustan written in 1257. Bustan, on which selective and parallel texts have been written both in its period and later on, is an important mesnavi in Persian literature that gives advice on many topics such as morality, education, marriage, and state administration. While Bustan is composed of 4044 couplets, Ferhengnâme-yi Sa'dî Tercümesi has just approximately one thousand couplets. Hodja Mes’ud remarks in the introductory part of the work that he did not use any foreign words in this translation. The text indeed manifests the richness of Turkish vocabulary in the Old Anatolian Turkish period. However, although Hodja Mes’ud claims that he avoided using foreign vocabulary, he also mentions to have stayed with the original script in terms of meaning and structure and the work has traces of some Persian structures and patterns, as it is a translation from Persian. One of these structures is the use of idioms to strengthen expression in the work. In this study, the idioms in the text of Hodja Mes’ud are identidied and similarities between these idioms and their Persian equivalents are shown.

Anahtar Kelimeler

Ferhengnâme-yi Sa'dî Tercümesi, Hodja Mes’ud, Bustan, Old Anatolian Turkish, Idiom

Kaynakça

• Aksan, D. (1962). Anlam Alışverişi Olayları ve Türkçe, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 9, 207-273. google scholar
• Aksan, D. (2002). Anadilimizin Söz Denizinde, Ankara: Bilgi Yayınevi. google scholar
• Aksan, D. (2013). Türkçenin Gücü, Ankara: Bilgi Yayınevi. [ilk baskı: 1987] google scholar
• Aksoy, Ö. A. (1971-1976). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Büke, H. (2019). Ferhengnâme (Kilisli Muallim Rifat ve Veled Çelebi), X. Uluslarası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, 349-352. google scholar
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictinary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford. google scholar
• Dekhodâ, A. (1931). Loghatnâme, Tehran: Tehran University Publication. google scholar
• Deny, J. (2012). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Çeviren: Elöve, A. U.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. [yeniden dizilmiş baskı]. google scholar
• Derleme Sözlüğü. (1963-1982) Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Dilçin, C. (1991). Süheyl ü Nevbahar, inceleme-metin sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Erkan, M. ve Özkan, M. (1998). Hoca Mesud, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul, 189-191. google scholar
• Ferhengnâme-yiSa’dîTercümesi, Kitab-ıferheng-name ezgüftar-ıHocaMes’üd, Det Köngelige Bibliotek, Copenhagen/Denmark. Cod.Turc. 20. google scholar
• Gülenç, H. (2010). Ferhengnâme-i Sadî, Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. google scholar
• Gülsevin, G. ve Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi. google scholar
• Haim, S. (1953). Farhang Moaser Persian-English Dictionary, Tehran: Farhang Moaser Publishers. google scholar
• Johnson, F. (1852). Dictionary Persian, Arabic and English, London: W. H. Allen and Co. google scholar
• Junker, H. & Bozorg A. (1965). Persisch-Deutcsches Wörterbuch, Tehran: Kamangır Publications. google scholar
• Köprülü, M. F. (1926). Ferhengnâme-yi Sadî Tercümesi yahut Muhtasar Bostan Tercümesi, Türkiyat Mecmuası, 2, 481-489. google scholar
• Logatnâme-yi Dekhoda. Erişim adresi: https://www.parsi.wiki/ google scholar
• Merhan, A. ve Şan, F. (2016). Eski Anadolu Türkçesi Notlar ve Metinler, Ankara: BilgeSu Yayınları. google scholar
• Moin, M. (1997). Farhang-e Farsi, Tehran: İntişârât- Edina. google scholar
• Muallim Rifat. (1340-1342 -M.1921-1922-). Ferhengnâme-yi Sadî Tercümesi yahut Muhtasar Bostan Tercümesi, HocaMes’üdbin ‘Osman, İstanbul: Âmire Matbaası. google scholar
• Menınski, F. (2000). Thesaurus Linguarum Orientalium, Turcicae, Arabicae, Persicae, I-VI, (Yayımlayan: Ölmez, M.), İstanbul: Simurg Yayınları. (İlk yayım M.DC.LXXX:1680) google scholar
• Olgun, İ. (1973). Farsça ve Türkçe Atasözleri ve Deyimler Üzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 20, 153-172. google scholar
• Redhouse, J. W. (1890). Redhouse English-Turkish Dictionary, İstanbul. google scholar
• Sa’dî-yi Şirazi. (1388 -M.2009-). Bostan, Tehran: Peyman. google scholar
• Sa’dî-yi Şirazi. (1980). Bostan ve Gülistan, (çeviren: Kilisli Rifat Bilge), 12. baskı, İstanbul: Zafer Matbaası. google scholar
• Stachowski, S. (1998). Osmanlı Türkçesinde Yeni Farsça Alıntılar Sözlüğü, Wörterbuch der neupersischen Lehnwörter im Osmanich-Türkischen, (yayımlayan: Ölmez, M.), İstanbul: Simurg Yayınevi. google scholar
• Steingass, Franz Josef. (1892). Comprehensive Persian-English Dictionary, 8, London-New York. google scholar
• Şan, F. (2013). Ferhengnâme-yi Sa’dî Tercümesi’nin Kopenhag Nüshası Hakkında İlk Değerlendirme, Türk Dilleri Araştırmaları, 23 (2), 203-222. google scholar
• Tarama Sözlüğü, (1963-1977) .I-VIII, Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Tietze, A. (1999). Wörterbuch der griechischen, slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkish [Anadolu Türkçesindeki Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü], (Derleyen: Ölmez, M.), İstanbul: Simurg Yayınları. google scholar
• Zenker, J. T. (1866-1867). Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch, Leipzig: Strauss & Cramer GmbH. google scholar