Primary and Secondary Onomatopoeic Words in Karakalpak Turkish in Terms of Phonics

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 1, 177 - 203, 08.07.2021

Dilek Kaplankıran

Öz

Onomatopoeic words occupy a crucial position in language. They are words used to express voluntary or involuntary human and animal sounds as well as those of objects or their behaviors and/or movements. Briefly, such words identify sounds or movements. Onomatopoeic words can be classified as either primary or secondary based on their number of sounds and syllables. Primary onomatopoeics represent one-syllable words, and secondary onomatopoeics represent multisyllable words. The movement, sound or appearance, which are intended to be explained with reflection words, are explained more clearly and the current stuation is illustrated and animated.Onomatopoeic words in Karakalpak Turkish, which are called “yeliklewişler,” can be classified as either “seske yeliklewişler” or “köriniske yeliklewişler,” and are rich in vocabulary. In onomatopoeics, a relationship exists between the feature a word expresses and the sound it makes. This study attempts to reveal the meaning that sounds contribute to words and the former’s effects on the latter. For this study, the Karakalpak Turkish dictionary is scanned, and vocabulary words that are onomatopoeic are revealed. Moreover, a phonetic examination of onomatopoeic roots is conducted. Through onomatopoeic roots, various sounds can be seen as contributing meaning to as well as the existence of a significant sound system. Onomatopoeic words, which are used heavily in Turkish dialects and accents, are an important subject that should be discussed from various perspectives. 

Anahtar Kelimeler

Karakalpak Turkish, onomatopoeia, onomatopoeic words, primary and secondary onomatopoeics, yeliklewişler

Ses Bilgisi Açısından Karakalpak Türkçesindeki Birincil ve İkincil Yansıma Kelimeler

Öz

Yansıma kelimeler dilde önemli bir yere sahiptir. İnsan, hayvan ve nesnelerin istemli veya istemsiz çıkardıkları sesleri ya da onların davranış ile hareketlerini ifade etmek için kullanılan sözcüklere yansıma kelimeler denilmektedir. Bu sözcükler bir sesi ya da hareketi betimlemektedir. Yansımalar ses ve hece sayısına göre birincil ve ikincil olarak ikiye ayrılmaktadır. Birincil yansımalar tek heceli, ikincil yansımalar ise çok heceli sözcükleri temsil eder. Yansıma kelimeler aracılığı ile anlatılmak istenen hareket, ses veya görünüş daha net ve açık bir şekilde anlatılmakta ve içinde bulunulan durum ya da olay resmedilerek canlandırılmaktadır.Karakalpak Türkçesinde “yeliklewişler” adıyla geçen yansıma kelimeler “seske yeliklewişler” ve “köriniske yeliklewişler” olmak üzere ikiye ayrılır ve söz varlığı açısından oldukça zengindir. Yansımalarda, sözcüğün ifade ettiği özellik ile bulundurduğu sesler arasında bir ilişki olduğu düşünülmektedir. Seslerin kelimelere kattığı anlamlar ve çeşitli etkiler bu çalışma ile gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Karakalpak Türkçesi sözlüğü taranarak yansıma yoluyla oluşturulan söz varlığı ortaya çıkarılmış ve yansıma kökler üzerinden fonetik bir inceleme yapılmıştır. Yansıma köklerde çeşitli seslerin kullanılarak bazı anlamları kattığı ve belirli bir ses sisteminin var olduğu görülmüştür. Türk lehçe ve şivelerinde sayıca oldukça fazla ve yoğun bir şekilde kullanılan yansıma kelimeler, pek çok açıdan ele alınması gereken mühim bir konudur.

Anahtar Kelimeler

Yansıma kelimeler, yeliklewişler, onomatope, Karakalpak Türkçesi, birincil ve ikincil yansımalar

Kaynakça

• Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. 1.2.3. Ciltler. Ankara: TDK. google scholar
• Atabay, Neşe.; Kutluk, İ. ve Özel, S. (1983). Sözcük Türleri. Ankara: TDK. google scholar
• Ay, Akyıldız, D. (2020, Ekim). Türkçede Sözlükbirim Olarak Yansıma Sözcükler ve Sözlükselleşme Dereceleri. XII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu. Ankara. google scholar
• Banguoğlu, T. (1941). Dil Bahisleri 1. İstanbul: Vakıt matbaası. google scholar
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. (8.Basım). Ankara: TDK. google scholar
• Baytok, A. (2014). Kırgız Türkçesinde Yansımalı Sözcükler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 11(3).106-145. google scholar
• Biray, N. (2014). Kazak Türkçesinde Yansımalı İkilemeler - Ses Özellikleri Bakımından. VI. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 2., 1091-1105. google scholar
• Çağatay, S. (1978). Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara Üniversitesi: DTCF Yayınları. google scholar
• Deny, J. (1995). Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi). Ankara: TDK. google scholar
• Ergin, M. (2019). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi yayınları. google scholar
• Gencan, T, N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yay. google scholar
• Gültek, V. (2012). Rusça Türkçe Sözlük. İstanbul: Multılıngual. google scholar
• İskakov, A. (1991). Kazirgi Kazak Tili. Almatı: Ana Tili. google scholar
• Janjua, D.K. (2000). Japoncada Yansımalı Sözcükler. (Yüksek Lisans tezi) Ankara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Karaağaç, G. (2019). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ. google scholar
• Karakaş, D. (2003). Kazak Türkçesinde Yansıma Yoluyla Ortaya Çıkan Söz Varlığı. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri. google scholar
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. (3. Baskı). Ankara: TDK google scholar
• Naskali, E.G. (2007). “Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu” Ankara: TDK. google scholar
• Omuralieva, A. (2019). Yansımalı Kelimeler Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD). 3(2). 257-267. google scholar
• Özbek, E. E. (2019). Tuva Türkçesinde Yansıma Sözler. Türkbilig Dergisi, (38). 11-30. google scholar
• Serebrennikov, B.A.ve Gadjieva, N.Z. (2018). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri. Ankara: TDK. google scholar
• Seytnazarova, İ. (2006). Hazirgi Karakalpak Tili Morfologiya. Nökis: Berdak Atındağı Karakalpak Memlekettik Üniversiteti. google scholar
• Şınnazarova, C.J. ve Aljanova, G.E. (2019). Yeliktewiş Sözlerdi Okıtıw Usılları. Bastawış “Telimdi Modelnizatsiyalaw Protsessleri: Maşkalalar hem Şeşimler” atamasındagı respublikalık ilimiy-teoriyalık konferantsiya materialları. Nökis: NMPİ baspası. google scholar
• Tazhieva, A. (2020). Kırgız Türkçesinde Yansıma Kelimeler. (Yüksek Lisans Tezi) Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. google scholar
• Uyğur, C, V. (2018). Karakalpak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK. google scholar
• Uyğur, C, V. 2019. Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. google scholar
• Vardar, B. (1988). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi. google scholar
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: TDK. google scholar