Safevi Dönemi Kızılbaş Türkmen Toplumunda Kadın (Bir Kızılbaş Kadın Örneği Taçlı Begüm)

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 1, 339 - 355, 08.07.2021

İlgar Baharlu

Öz

Alevi-Bektaşi inancının tarihî seyri içerisinde önemli bir evreyi oluşturan Safevi Devleti’nin, kadının yeri ve önemi hususunda dönemsel farklılıklara sahip olduğu görülmektedir. Safevi Devleti’nin hem kuruluş aşamasında hem de Şah Tahmasb döneminin ilk yarısında kadın, siyasette, ekonomide ve orduda önemli bir konumda yer alır. Dönemin kroniklerinde ve Safevi coğrafyasını ziyaret eden seyyahların eserlerinde kadının toplumda aktif bir rol üstlendiği görülmektedir. Ne var ki ilerleyen zamanda sosyo-kültürel ve özellikle itikadî sebepler neticesinde kadının toplumsal yaşamdaki faaliyet alanı kısıtlanmış ve giderek bahsi geçen konumunu kaybettiği tespit edilmiştir. Savaş meydanından ekonomiye; siyasetten ibadete kadar toplumunda önemli bir figür olan kadın zamanla haremlere sıkıştırılmış bir nesne olarak algılanmaya başlanmıştır. Diyarbakır’a hâkim olan Musullu oymağına mensup Taçlı Begüm (Şah Bige Hanım), devletin kuruluşunu takip eden yıllarda Kızılbaş toplumunda kadının konumunu gösteren bir simge olarak öne çıkar. Taçlı Begüm’ün konumu ve toplumu içerisindeki varlığı yalnız kendisi ve Safevi Devleti’ne has bir durum değildir. Türk tarihinde devleti yönlendiren siyasette irade sahibi olan birçok kadına rastlanır. Keza Türk destancılık geleneği ve Türk mitolojisinde de alpın yanında benzer özellikleri ile kadın da konumlandırılır. Nitekim Kızılbaş kadının ve Taçlı Begüm’ün duruş ve eylemlerinin Türk devlet geleneği içerisindeki kadın algısı ile benzer ve birbirini izleyen bir yapıyı ifade ettiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Safevi Devleti, Alevi-Bektaşi, Taçlı Begüm, Kızılbaş Kadını, Kızılbaşlık

Woman in Qizilbash-Turkmen Society during Safavid Period (Tajlu Begum: an Example of Qizilbash Woman)

Öz

During the history of the Safavid State, an important phase of Alevism-Bektashism, periodic differences occurred in the view of women’s place and importance in society. Both in the Safavid State’s foundation stage and in Shah Tahmasb’s first rule, women filled important positions in policy, the economy, and the army. Chronicles of the period and travel literature recorded women’s active role in society. Later however, consequent to socio-cultural and, particularly, faith-related reasons, a woman’s area of activity was restricted, and she gradually and steadily lost her previous social position. Woman, earlier an important figure in society from battlefield to economy and policy to worship, came, over time to be perceived as an object and to be constricted into in harems. Tajlu Begum (Shah Bige Begum), a member of the Mawsillu tribe ruling Diyarbakir, emerges to symbolize women’s position in Qizilbash society during the years following the Safavid State’s foundation. But Tajlu Begum’s social position was not specific solely to her and the Safavid State. In Turkish history, many women have led the state and been proactive politically. Likewise, the nearby Alp (Warrior) woman is positioned similarly in the Turkish epic tradition and Turkish mythology. In fact, Qizilbash women and Tajlu Begum’s actions and attitudes are structured similarly according to the perception of women within the Turkish State tradition.

Anahtar Kelimeler

Safavid State, Alevism-Bektashi, Tajlu Begum, Qizilbash Woman, Qizilbashness

Kaynakça

• Akın, B. (2020). Kızılbaş Oğuzlar ve Şah İsmail'in Anayurdu Diyarbakır. İstanbul: Kitabevi. google scholar
• Ali-kulu Vale Dağıstânî. (t.y.) Riyazü'ş-Şuara. Tahran: Kitaphane-yi Milli Melek, Elyazma Eserler, No:4301. google scholar
• Anonim. (1972). Âlem-âra-yı Safevî (Y. Şükrî, Haz.) Tahran: Bünyad-ı Ferheng-i İran. google scholar
• Bahadır, İ. (2004). Alevi-Bektaşi Kadın Dervişler. Köln: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları. google scholar
• Baharlu, İ. (2020). Şah'ın Bahçesinde Şah İsmail Öncesi ve Sonrası Kızılbaşlık. İstanbul: Kitapevi Yayınları. google scholar
• Baharlu, İ. (2021). Safeviler Döneminde Sema (Semah) (Kronikler, Seyahatnâmeler ve Minyatürlerde). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (97), 11-28. google scholar
• Balıkçı, Ş. (2016). Banu Çiçek ve Selcen Hatun’dan Canıl Mırza ve Kız Darıyka’ya. Türk Dünyasında Kadın Algısı. içinde Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Rektörlük Matbaası. google scholar
• Banarlı, N. S. (1957). Kız Evliyalar. Türk Folklor Araştırmaları, 4(95), 1505-1056. google scholar
• Barbaro, J. (2016). Anadolu'ya ve İran'a Seyahat (T. Gündüz, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi. google scholar
• Budak Münşi Kazvinî. (2009). Cevahirü’l-Ahbar. (M. Behramnejad, Dü.). Tahran: Miras-i Mektub. google scholar
• Dihganî, F., Dadver, E. ve Davudî, E. (2016). Seyr-i Tahavvul-ı Evzai İçtimai ve Ferhengi Zenan der Devre-yi Safevi ve Kacar. Konfrans-ı Beynülmileli-yi Mimari, Şehrsazi, Umran, Hüner ve Muhit-i Zist. Tahran: Debirhane-yi Daimi-yi Konfrans. google scholar
• Ebu Bekir Tihranî. (1977). Kitab-i Diyarbekriyye. (N. Logan ve F. Sümer, Düz.). Tahran: Tahûrî. google scholar
• Ecer, A. V. (2012). Tarihte Lider Kadınlar ve Fatma Bacı. İstanbul: Yesevi Yayıncılık. google scholar
• Ergün, P. (2010). Türk Gelininin Mitolojik Göçü. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Dergisi, 13(24), 275-290. google scholar
• Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ersal, M. (2015). Veli Baba Sultan Ocağı. Köln: Alevi Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları. google scholar
• Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zakirliği. Ankara: Barış Kitabevi. google scholar
• Felsefî, N. (1954). Ceng-i Çaldıran. Neşriye-yi Danişkede-yi edebiyat ve Ulum-i İnsanî Danişgah-ı Tahran, (2), 50-127. google scholar
• Felsefî, N. (1980). Zendiginame-yi Şah Abbas-ı Evvel. Tahran: İntişarat-ı İlmî. google scholar
• Gündüz, T. (2009). Şah İsmail'in Eşi Taçlı Begüm. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (51), 223-234. google scholar
• Ülken, H. Z. (2006). Anadolu Kültürü ve Türk Kimliği Üzerine. İstanbul: Ülken Yayınları. google scholar
• İnan, A. (1992). Manas Destanı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken. google scholar
• Kadı Ahmed Münşî Kumî, K. A. (2005). Hülasatü’t-Tevarih (Cilt I). (İ. İşrâkî, Düz.) Tahran: İntişarat-ı Danişgah-i Tahran. google scholar
• Kandemir, A. (2016). Geline Yöresel Kıyafet Biçme Töreni: Pırtı Biçme. Direnen ve Kaybolmaya Yüz Tutmuş Kültür. içinde İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Membre, M. (2015). SeSefernâme. (H. Cevâdî, & W. M. Floor, Düz.) Tahran: Bünyâd-ı Mevkufat-ı Afşar. google scholar
• Mircaferî, H. (1975). Taclı Hanım Zen-i Setihende-yi Çaldıran. Neşriye-yi Danişkede-yi Edebiyat ve Ulum-i İnsani Danişgah Tebriz, (112), 468-481. google scholar
• Özkan, İ. (1992). Nözügüm Destanı. IV. Milletlerarası Halk Kültürü Kongresi Bildirileri- Halk Edebiyatı. Ankara: Devran Matbaası. google scholar
• Râvendî, M. (1979). Tarih-i İçtimai-yi İran. Tahran: Emir Kebir. google scholar
• Sümer, F. (1976). Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkmenlerinin Rolü. Ankara: Güven Matbaası. google scholar
• Savory, R. M. (2003). Taclu Hanum: Çaldıran Savaşı'nda Osmanlılar Tarafından Esir Alındı Mı Alınmadı Mı (G. O Özgüdenli, Çev.). Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (2), 221-235. google scholar
• Sağlık Şahin, G. S. (2016). Geçmişten Günümüze Türkmenlerde (Oğuzlarda) Kadına Bakış. Türk Dünyasında Kadın Algısı içinde (s. 643-651). Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Rektörlük Matbaası. google scholar
• Sohrabiabad, H. (2018). Akkoyunluların Mezhepsel Eğilimleri Üzerine Bir Değerlendirme. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, (18), 203-223. google scholar
• Şahin, H. İ. (2011). Türkmenistan Sahası Köroğlu Anlatmalarında Kadın Tipler. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011). Ankara: Devran Matbaası. google scholar
• Şeşen, R. (2010). İbn Fadlan Seyahatnamesi. İstanbul: Yeditepe Yayınları. google scholar
• Takavî, Â. ve Musevî, S. M. (2014). Berresi-yi Huzur-ı İçtimai Zenan ve Seyri-i Tahavvul-ı Puşeş der Nigareha-yı Asr-ı Safevi. Faslname-yi İlmi-Pejuhişî-yi Zen ve Ferheng, 81-102. google scholar
• Tekleli, M. ve Aliyeva, M. (2014). Taçlı Begüm'ün Hayatı Hakkında Yeni Olgular. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, (4), 1-13. google scholar
• Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken. google scholar
• Turgut, V. (2016). Şah İsmail'in Hatunu. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM),27-35. google scholar
• Umay, G. (1998). Manas Destanı’nda Kadın Adları İle İlgili Bir Deneme. G. Umay içinde, Folkloristik: Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı içinde (s. 49-61). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. google scholar
• Zarinehbaf-shahr, F. (1998). Economic Activities of Safavid Woman in the Shrine City of Ardabil. Iranian Studies, (31), 247-261. google scholar
• Zeno, C. (1971). Sefernâmeha-yı Veniziyan der İran (Şeş Sefernâme). (M. Emirî, Çev.) Tahran: Hârezmî. google scholar