Türkçe Şâhnâme Tercümeleri ve Zerdüşt’ün Tercümelerde Uğradığı Dönüşüm

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 2, 723 - 745, 30.12.2021

Emrullah Yakut

https://doi.org/10.26650/TUDED2021-1007676

Öz

Tercüme faaliyetinde hedef ve kaynak metin arasında, kültür farklılığı ve iki dilin sahip olduğu imkân ve özellikler sebebiyle değişiklikler olması kaçınılmazdır. Buna ilaveten yazarın bakış açısı, tercümenin hedef kitlesi, tercümenin amacı veya dönemin şartlarının getirdiği bazı zaruretler de tercümenin üslûbuna ve muhtevasına etki edebilir. Başta Şerîfî-i Amîdî’nin manzum tercümesi olmak üzere Şâhnâme tercümelerinde Zerdüşt karakterinin uğradığı dönüşüm bu duruma örnek teşkil etmektedir. İslam ve İran tarihi açısından farklı şekilde algılanan Zerdüşt, kaynak metin olan Şâhnâme’de olumlu bir şahsiyet olarak sunulurken bazı Türkçe tercümelerde olumsuz bir karakter olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, Şâhnâme ile Türkçe tercümelerde Zerdüşt karakterinin nasıl bir şahsiyet olarak takdim edildiğinin tespiti yapılarak farklılıklar ortaya konulmakta, mütercimlerin bu konudaki çeviri kararlarında etkili olan âmiller tetkik edilmektedir. Bunun yanı sıra Şâhnâme tercümeleri ve nüshalarıyla ile ilgili bazı bilgiler de tashih edilmektedir. Makalede; Şerîfî tarafından yapılan manzum tercüme; II. Murad’ın emriyle yapılan, mütercimi belli olmayan tercüme; II. Osman’ın emriyle Medhî mahlaslı Derviş Hasan tarafından yapılan tercüme; İÜ Kütüphanesi Nadir Eserler TY6131-6133 numaralarıyla kayıtlı, mütercimi belli olmayan tercüme; İBB Kütüphanesi Muallim Cevdet nr. 101 numarasıyla kayıtlı mütercimi belli olmayan tercüme; Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Paşa nr. 370 numaralı Eyüp Sabri Paşa'ya ait olduğu kaydedilen tercüme incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şâhnâme, Şerîfî-i Âmidî, Medhî, Zerdüşt, çeviribilim

Turkish Shahnameh Translations and the Transformation of Zoroaster in Translations

Öz

When translating, changes are inevitable between the target and source texts. These changes are often due to the cultural differences, capabilities, and features of the two languages. In addition, the author’s point of view, the target audience of the translation, the purpose of the translation or some necessities brought by the conditions of the period may also affect the style and content of the translation. The transformation of the character of Zoroaster in Shahnameh translations, especially in Sharifi’s version, is an example of this situation. While Zoroaster, who is understood differently in terms of Islamic and Iranian histories, is presented as a positive personality in the source text, Shahnameh, he appears as a negative character in some Turkish translations. In this study, by determining the personality of Zoroaster in Shahnameh and its translations, the differences are revealed, and the factors that are effective in the translation decisions on the subject are examined. Six Shahnameh translations are examined, and some pieces of information about them and their copies are corrected.The examined translations include theverse translation by Şerîfî; the translation by an unknown translator and on the order of Murad II; the translation by Derviş Hasan who goes by the pseudonym Medhi and on the order of Osman II; another translation by an unknown translator registered with the numbers TY6131-6133 in the İÜ Rare Works Library; a third translation by an unknown translator registered as no. 101 in İBB Library Muallim Cevdet Section; and the translation registered as no. 370 in the Süleymaniye Library Hüsrev Pasha, recorded as belonging to Eyüp Sabri Pasha.

Anahtar Kelimeler

Shahnameh, Sharif Amidi, Medhi, Zoroaster/Zarathushtra, translation studies

Kaynakça

• Alıcı, M. (2014). Şehristânî’nin “el-mecûs” tasnifinin mecûsî kutsal metinlerinden hareketle tahkiki. İslâm Araştırmaları Dergisi, (31), 67-122. google scholar
• Alıcı, M. (2021). Kadim İran'da din. İstanbul: MilelNihal Yayınları. google scholar
• Ayan, H. (1993). Cevrî İbrâhim Çelebi. TDVİA, VII, 460-461. google scholar
• Blochet, E. (1932-1933). Catalogue des manuscrits turcs-Bibliotheque Nationale, C. I-II. Paris. google scholar
• Boyd, J. W., & Crosby, D. A. (1979). Is Zoroastrianism dualistic or monotheistic?. Journal of the American Academy of Religion, XLVII(4), 557-588. google scholar
• Bölük, R. (2017). 18. yy. Mensur Şehnâme çevirisi, II. cilt (284b-419b Varaklar arası) inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi. google scholar
• Derviş-i Dilriş. (tarih yok). Şehnâme Tercümesi. Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet 101. google scholar
• Eyyüb Sabri Paşa. (1227/1812). Şehnâme Tercümesi. Süleymaniye Ktp. Hüsrev Paşa Bl. 370. google scholar
• Firdevsî. (1997). Şâhnâme (Cilt V). (Hâlikî-i Mutlak, Dü.) Kaliforniya: İntişârât-ı Mazdâ. google scholar
• Gökyay, O. Ş. (2007). Destursuz bağa girenler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Gündüz, Ş. (2003). Mecûsîlik. TDVİA, XXVIII, 279-284. google scholar
• Harman, Ö. F. (2010). Şehristânî. TDVİA, XXXVIII, 467-468. google scholar
• İbnü’l-Esîr. (1985). İslâm Tarihi El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi: C. I (A. Ağırakça, B. Eryarsoy, Z. Zülfikâr, Y. Apaydın, & A. Özaydın, Çev.). Bahar Yayınları. google scholar
• Kanar, M. (1996). Firdevsî. TDVİA, XIII, 125-127. google scholar
• Kanar, M. (2010). Şâhnâme. TDVİA, XXXVIII, 289-290. google scholar
• Köksal, M. F. (2012). Metin neşrinin ana esasları. Türklük Bilimi Araştırmaları, (31), 179-209. google scholar
• Kuğu, M. (2017). 15. yüzyıla ait Şehname Tercümesi (Giriş-Metin- Sözlük) (Yayımlanmamış Doktora Tezi b.). Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi SBE. google scholar
• Kültüral, Z. (2010). Şâhnâme. TDVİA, XXXVIII, 290-292. google scholar
• Kültüral, Z., & Beyreli, L. (1999). Şerîfî Şehnâme Çevirisi. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Medhî Hasan Derviş. (1030/1621). Terceme-i Şâhnâme (Cilt II). Petersburg MS.O.1378. google scholar
• Özcan, A. (1995). Eyüp Sabri Paşa. TDVİA, XII, 8-9. google scholar
• Sachin, G. (2015). 17. yüzyılda yapılmış Mensûr Şehnâme Tercümesi III. C (Vr. 121b-151a, İnceleme, Metin, Dizin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. google scholar
• Sarı Abdullâh Efendi (1288). Mesnevî-i Şerîf Şerhi. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Steiner, G. (1975). After Babel. London: Oxford University Press. google scholar
• Stolze, R. (2013). Çeviri kuramları. (E. Durukan, Çev.) İstanbul: Değişim Yayınları. google scholar
• Şehnâme Tercümesi. (tarih yok). Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet 019. google scholar
• Şehnâme Tercümesi (Cilt III). (1187/1773). İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi 6133. google scholar
• Şehristânî. (2015). El-Milel ve’n-Nihal. (M. Öz, Dü.) İstanbul: Yazma Eserler Kurumu. google scholar
• Tahir, B. M. (1342). Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Tarlan, A. N. (1935). Zerdüşt’ün Gathaları. İstanbul: Sühulet Matbaası. google scholar