Tuva Türkçesinde At Donları

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 2, 265 - 292, 30.12.2022

Salih Mehmet Arçın

https://doi.org/10.26650/TUDED2022-1107861

Öz

At donu, atın kılının rengi olarak tanımlanır. Bu terim, yani at donu dilin söz varlığı içerisinde sınırlı bir alanda karşımıza çıkmasına rağmen herhangi bir toplumun yaşam biçiminin niteliğinin göstergesi olması yönünden ayırt edicidir. Bu durum yakın zamana kadar yaşam biçimi konargöçerlik mahiyetinde olan bir toplum olan Tuvaların söz varlığı incelendiğinde de karşımıza çıkmaktadır. Tuva Türkçesindeki at donlarıyla ilgili söz varlığı dikkat çekici bir biçimde işlek ve kapsamlıdır. Bu vaziyetin meydana gelmesinde atın günümüzde bile Tuva toplumunda canlı bir yerinin olmasıyla ilişkisi olduğu gibi tarihsel ve kültürel sürekliliğin de etkisi göz ardı edilemez. Bu nedenle bu çalışmada Tuva Türkçesindeki at donu adlarının görünümü art ve eş zamanlı bir bakış açısıyla incelenecektir. Tespit edilen 18 ana madde ve ana maddelerin altında alt maddelerde Tuva Türkçesine mahsus at donları tetkik edilecektir. Söz konusu inceleme aşamasında alıntı olduğu tespit edilen sözcükbirimler de tanıtılmaya çalışılacaktır. Çalışmanın nesnesi Tuva Türkçesindeki at donu adları olacağı için bu incelemede nitel bir yöntem kullanılacaktır. Sonuç olarak tespit edilen at donu adlarının anlamları ve yapısı ortaya konulacaktır. Böylece bu çalışma aracılığıyla anlamsal olarak tahlil edilen at donu adlarının tanımlanmasındaki ayırıcı noktalar ve yapısal olarak incelenen at donlarının biçim özellikleri Tuva Türkçesi malzemesi üzerinden işlenmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tuvalar, Tuva Türkçesi, At, At donu, dil ilişkileri

Equine Coat Names in the Tuvan Language

Öz

An equine coat is defined as the color of horse hair. Equine coat is distinctive as a term due to being an indicator of the lifestyle of any society, although it appears limitedly in the vocabulary of a specific language. Indeed, one can find the term in the vocabulary of the Tuvans, a community that had led a nomadic lifestyle until recently. Words related to equine coats in Tuvan are remarkably common and extensive. The impact of historical and cultural continuity as well as the significant place horses have in Tuvan society even today cannot be ignored when underpinning the extensive use of these words. Therefore, this study will analyze the appearance of words related to equine coat or horse hair from diachronic and synchronistic points of view. The study features 18 main items and their sub-items exploring equine coats specific to the Tuvan language. The analysis stage also introduces certain morphemes in Tuvan that are found to have been borrowed from other languages. Due to the research subject being equine coat names in Tuvan, a qualitative method will be used in the analysis. Consequently, the study will reveal the meanings and structures of the equine coat names that were identified in Tuvan and in this way contribute to understanding the distinctive components used in the semantic definition of equine coat names and the form characteristics these names have as examined structurally in Tuvan.

Anahtar Kelimeler

Tuvans, Tuvan, horse, equine coat, linguistics

Kaynakça

• Aptullah Battal. (1998). İbni-Mühennâ lûgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (İM) google scholar
• Arıkoğlu, E., Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TTS) google scholar
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford: Oxford University Press. (ED) google scholar
• Dankoff, R., Kelly, J. (1982-1984-1985). Mahmüdal-KaşYan: compendium of the Turkic dialects (D)iwan luYät at-Turk), Edited and translated with introduction and indices by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly, Part I (1982), Part II (1984), Part III (1985). Harvard: Harvard University Press. (Dankoff-Kelly, CTD-I-II-III) google scholar
• Darja, V. (2014). Loşad’ v traditsionnoy praktike Tuvintsev koçevnikov. Kızıl: Tuvinskoe Knijnoe İzdatel’stvo. [özellikle fotoğraflar kısmından istifade edilmiştir] google scholar
• Ergin, M. (2004). Dede Korkut kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DK-I) google scholar
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı II (İndeks-Gramer). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DK-II) google scholar
• Etimologiçeskiy slovar’Mongol’skih yazıkov. (2015). Tom I, A-E. Moskva. (ESMY-I) google scholar
• Etimologiçeskiy slovar’Mongol’skih yazıkov. (2018). Tom III, Q-Z. Moskva. (ESMY-III) google scholar
• Gürsoy-Naskali, E., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (HTs.) google scholar
• Kâşgarlı Mahmud, Divanü lûgat-it-Türk (Çeviri). (2013). (B. Atalay, Çev.). Birleştirilmiş birinci baskı (Cilt I-II-III). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Atalay, DLT-I-II-III) google scholar
• Kâşgarlı Mahmud, Divanü lûgat-it-Türk (Dizin). (2013). (B. Atalay, Çev.). Birleştirilmiş birinci baskı (Cilt IV). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Atalay, DLT-IV) google scholar
• Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). (2015). (A. B. Ercilasun, Z. Akkoyunlu, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Ercilasun-Akkoyunlu, DLT) google scholar
• Khabtagaeva, B. (2009). Mongolic elements in Tuvan. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe sözlük. (G. Karaağaç, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (MTs.) google scholar
• Mandan-Oolovna, K. E. (2017). Leksemı, oboznaçayuşçiye masti loşadey v Tuvinskom yazıke. Mir Nauki, Kul’turı, Obrazovaniya, 6 (67), 441-443. google scholar
• Monguş, D. A. (2003). Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom I, A-Y. Novosibirsk: “Nauka”. (TSTY-I) google scholar
• Monguş, D. A. (2011). Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom II, K-S. Novosibirsk: “Nauka”. (TSTY-II) google scholar
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (ETY) google scholar
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortschatz (mit alttürkisschen und mongolischen parallelen) [Tuvacanın sözvarlığı (Eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. (TW) google scholar
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. (VEWT) google scholar
• Sağol, G. (1995). Tarihî şivelerde at donları. E. Gürsoy-Naskali (Ed.), Türk kültüründe at ve çağdaş atçılık kitabı içinde (s. 126-146). İstanbul. google scholar
• Saxa tılın bıhaarıılaax ulaxan tıld’ıta [Bol’şoy tolkovıy slovar’ Yakutskogo yazıka]. (2008). Tom V, K. Novosibirsk: “Nauka”. (STBUT-V) google scholar
• Sponenberg, D. P., Bellone, R. (2017). Equine color genetics (4th edition). Hoboken: John Wiley & Sons Inc. google scholar
• Tatarintsev, B. İ. (2008). Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom IV, M, N, O, Ö, P. Novosibirsk: “Nauka”. (ESTY-IV) google scholar
• Tekin, T. (2006). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Tekin) google scholar
• Tekin, T. (2017). Irk bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Tekin, IB) google scholar
• Tenişev, E. R. (red.). (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva. (TuvRS) google scholar
• Toparlı, R., Çögenli, M. S., Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TA) google scholar
• Toparlı, R. (2003). Ed-dürretü’l-mudiyye fi’l lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DM) google scholar
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (KTS) google scholar
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. (HATS) google scholar
• Vladimira Dalya. (1880). Tolkovıy slovar’ jivago velikoruskago yazıka, Tom I, A-Z. S.-Peterburg’-Moskva. (TSJVYa-I) google scholar
• Vladimira Dalya. (1881). Tolkovıy slovar’ jivago velikoruskago yazıka, Tom II, İ-O. S.-Peterburg’-Moskva. (TSJVYa-II) google scholar
• Vladimira Dalya. (1882). Tolkovıy slovar’ jivago velikoruskago yazıka, Tom IV, P-V. S.-Peterburg’-Moskva. (TSJVYa-IV) google scholar
• Yılmaz, O. (2012). Atlarda don, nişane ve yürüyüş. Ankara: Veni Vidi Vici Yayınları. google scholar
• Yüce, N. (2014). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud Bin 'Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zamahşari, El-Hvârizmi, Mukaddimetü’l-edeb, Hvârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası, (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Yüce, ME) google scholar