Contributions to the Biography of the Late Period Chagatai Poet ‘Umar Baqi in Light of the Biographical Memoirs of the Uyghurs Written During the Khwajagan

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 97 - 112, 26.06.2023

Fatih Bakırcı

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1212857

Öz

This article’s subject involves ‘Umar Baqi in the 18th century, one of the late Chagatai poets who wrote Farhad and Shirin (1792) and Layli and Majnun (1792) under the influence of Ali Shir Navai (1441-1501), and various contributions to his biography. The lack of sufficient and satisfactory information in the sources mentioning ‘Umar Baqi, both in Turkey and abroad, has led to a search and examination of the primary sources and documents of the period. As a result of this research and examination, the biographical work of the Uyghurs that had been written in the period of Hwajagan is understood to be extremely important. These biographies were written in cultural centers such as Kashgar, Yarkant, Hotan, and Turfan where Uyghurs had lived in great numbers and reflect the characteristics of the late Chagatai Turkish in terms of philology. Following many historical, political, religious, scientific, and literary figures and events of the period has been determined to be possible through these works. Among these biographies are two that come to the fore and contain data that are able to contribute to the biography of ‘Umar Baqi. One of these is Tazkira’i Khwajagan, and the other is Qissa’i Hazrat’i Khwaja Afaq, Yusuf Khwaja, and Khwaja Cahan. The relevant lines of both biographical memoirs are written in Chagatai Turkish with Arabic letters, whose transcribed text and its transfer to Turkish in Türkiye were carried out first, after which the text was converted into information to be brought to the literature by identifying the data using a contextual method. In light of the obtained data, the study will attempt to reveal that ‘Umar Baqi had been an important man of literature and art in his time, one with the personality of a theologian and professional titles such as Yarkant; he also ranked among the top of the mullahs [mosque leader] and akhunds [Persian for Islamic scholars] of his period.

Anahtar Kelimeler

‘Umar Baqi, late period Chagatai Turkish, tazkira, Uyghurs, Yarkant

Hocalar Devri Uygur Tezkireleri Işığında Geç Dönem Çağatay Şairi Ömer Baki’nin Biyografisine Katkılar

Öz

Bu makalenin konusu Ali Şir Nevayi’nin (1441-1501) tesirinde kalıp Ferhad ü Şirin (1792) ve Leyli vü Mecnun (1792) eserlerini kaleme alan geç dönem Çağatay şairlerinden Ömer Baki (18. yüzyıl) ve onun biyografisine yapılan çeşitli katkılardan oluşmaktadır. Gerek Türkiye’de gerekse yurt dışında kendisinden bahseden kaynaklarda yeterli ve doyurucu bilgilerin olmayışı bizi dönemin birincil kaynak ve belgelerine götüren bir tarama ve incelemeye sevk etmiştir. Bu araştırma ve incelemenin neticesinde Hocalar Devri’nde yazılan “Uygur tezkireciliği”nin son derece önemli olduğu anlaşılmıştır. Uygurların yoğun olarak yaşadığı Kâşgar, Yarkend, Hoten, Turfan gibi kültür merkezlerinde yazılan ve daha çok filolojik açıdan geç dönem Çağatay Türkçesi özelliklerini yansıtan bu tezkirelerde dönemin pek çok tarihî, siyasi, dinî, ilmî ve edebî şahsiyetini ve olaylarını takip ve tespit etmek mümkündür. Bu tezkireler arasında Ömer Baki’nin biyografisine katkıda bulunacak verileri ihtiva eden iki tezkire öne çıkmaktadır: Bunlardan birisi Tezkire-i Hacegan, diğeri ise Kıssa-i Hazret-i Hace Afak ve Yusuf Hace ve Hace Cihan’dır. Geç dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Arap harfli olan her iki tezkirenin ilgili satırları üzerinde öncelikle transkiripsiyonlu metin ve Türkiye Türkçesine aktarım çalışması yapılmış, ardından metin bağlamsal bir metotla veriler tespit edilip literatüre kazandırılmak üzere bilgiye dönüştürülmüştür. Elde edilen veriler ışığında Ömer Baki’nin, çağının önemli bir edebiyat ve sanat adamı oluşunun yanı sıra ulemalığı, mesleki unvanları ve özellikle Yarkend’in ve döneminin “molla” ve “ahund”larının en başında geldiği ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ömer Baki, Geç Dönem Çağatay Türkçesi, Tezkire, Uygurlar, Yarkend

Kaynakça

• Abdurrahim, K. (2012). Kaşkar Edipliri (Uygur edebiyatı kısmı). Urumçi: Kaşkar Uygur Neşriyatı. google scholar
• Albayrak, N. (1995). Ferhad ve Şirin. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 12, 388-389. google scholar
• Alpargu, M. (2002). Türkistan Hanlıkları. Türkler, 8, 557-605. google scholar
• Alper S. (2016). Ömer Baki Hamse-i Nevayî II Leylî vü Mecnun. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Bakırcı, F. (2016). Ömer Baki Hamse-i Nevayî I Ferhad ü Şirin. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Bakırcı, F. (2020). Ömer Bâkî. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/omer-bakii. Erişim tarihi: 26.11.2022. google scholar
• Blochet, E. (1993). Catalogue des manuscripts Turcs. Bd. II. Paris. google scholar
• Çavuşoğlu, H. (2015). Mensur bir Ferhâd-nâme örneği: Ömer Bâkî’nin Ferhâd-nâmesi. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History of Turkish or Turkic. Volume 10/8. Spring, 731-770. google scholar
• Çelik, M. B. (2012). Saidiye Hanlığı ve Hocalar devri kaynakları (1514-1762). History studies ınternatıonal journal of history. Volume 4, 65-89. google scholar
• Çiçek, S. (2019). Kıssa-i Hoca Afak ve Yusuf Hoca ve Hoca Cihan (62a /23 - 123b) : Dil incelemesi - metin - dizin - tıpkıbasım. (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Demircioğlu, T. G. (2018). Ali Şir Nevayi’nin Leyli vü Mecnunu’nun 18. yüzyılda Doğu Türkçesiyle yapılmış mensur bir yeniden yazımı: Ömer Baki’nin Leyli [vü] Mecnun Mesnevisi. Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları (JTS/TUBA), Volume 49/II, 203-227. google scholar
• Gezici, N. (2019). MuhammedSadık Kaşgan Tezkire-i ‘Eazzzün inceleme-metin-dizin. (yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara google scholar
• Gezici, N. (2021). Muhammed Sâdık Kâşgarî’nin Tezkire-i Azîzân adlı eseri ve dil özellikleri üzerine. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi, VII/13, 257-305. google scholar
• Güler, M. (2022). Modern Uygurcadaki unvan ve meslek adlarının tarihsel karşılaştırmalı incelenmesi. (yayımlanmamış doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Hofman, H. F. (1969). Turkish literature A bio-bibliographical survey. Section III, part I: Authors. Utrecht. google scholar
• İltebir, A. B. (2007). Ömer Baki. Türk dünyası ortak edebiyatçıları ansiklopedisi, 7 (O-S). İstanbul: AKM yayınları. google scholar
• Kaşgarlı, S. M. (2004). Uygur Türkleri kültürü ve Türk dünyası. İstanbul: Çağrı Yayınları. google scholar
• Kamalova, Z. (2019). Hüdayar Han döneminde Hokand Hanlığı (1845- 1875). (yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Koç, D. (2017). Çokan Valihanov’un Mançu işgali altındaki altı Uygur Vilayeti’nin idarî yapısı üzerine bazı müşahedeleri. Tarih dergisi, 66, 107-128. google scholar
• Kumru, C. (2016). Muhammed Sâdık Kaşgârî’nin Tezkire-i Hâcegân adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi. (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. google scholar
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İklil Kurban, çev.). Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Osman, G. (2012). Kaşkar Klassik edebiyatı. Urumçi: Kaşkar Uygur Neşriyatı. google scholar
• Öger, A. (2010). Uygur Türkleri arasında tezkirecilik geleneği ve 18. yüzyılda yazılmış bir tezkire örneği Tezkire-i Ezizân. Klasik Türk edebiyatında biyografi sempozyumu. Ankara: AKM Yayınları, 533-544. google scholar
• Ömer Baki, Ferhad ü Şirin. BN: Biblioteque nationale supplement Turc 973 nu. 1b-65a. google scholar
• Özarslan, M. (2006). Ferhat ile Şirin mukayeseli bir araştırma. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları. google scholar
• Pala, İ. (2003). Ansiklopedik Divan şiiri sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları. google scholar
• Recep, Berat (1995). Perhad-Şirin, Ümer Baki Yarkendiy. Bulak Dergisi, 4, 5-46, Urumçi. google scholar
• Shcwarz, H. G. (1976). The Khwajas of Eastern Turkestan. Central Asiatic journal. Volume XX/4, 266-296. google scholar
• Steingass, F. (1930). Persian-English dictionary. London. google scholar
• Şeyh Süleyman Efendi (ŞS) (1298/1882). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmanî. Türk Dilleri Araştırmaları, 13 (2003), İstanbul. google scholar
• Timurtaş, F. K. (1952). Türk edebiyatında Hüsrev ü Şîrîn ve Ferhâd ü Şîrîn yazan şairlerimiz. Türk Dili Aylık Fikir ve Edebiyat Dergisi, 1/10, 567-573, Ankara. google scholar
• Timurtaş, F. K. (1959). Türk edebiyatında Hüsrev ü Şîrîn ve Ferhâd u Şîrîn hikâyesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, IX, 65-88. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi basımevi. google scholar
• Tuğ, K. (2004). Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi. (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bişkek. google scholar
• _______. (1992). Uygur Tilinin İzahlık Lügiti III. (UTİL III). Pekin: Milletler Neşriyatı. google scholar
• Yıldırım, F. (2014). Kâşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• MS Turk 70 Document 11 (1) (seq. 15). Sultan Mahmud Han’ın soyurgal yarlığı (1038/1628) Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi: Central Asian Documents. google scholar
• MS Turk 70 Document 11 (2) (seq. 16). Yolbars Han’ın soyurgal yarlığı (1073/1662). Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi: Central Asian Documents. google scholar
• MS Turk 70 Document 10 (seq. 14). Muhammed İsmail Han’ın soyurgal yarlığı (1088/1677). Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi: Central Asian Documents. google scholar