On the References Dealing with the Basic Rhetoric Works That Were Developed Around Miftah al-Ulum in Classical Turkish Poetry

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 113 - 137, 26.06.2023

Ahmet Akdağ

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1241560

Öz

Miftah al-Ulum [Key to the Disciplines] was written by al-Sakkaki, and its Part III “On Rhetoric” became the main source of studies on rhetoric both in his own time and in later periods, with a culture of rhetoric having formed around this work. The following main rhetoric works have been developed around Miftah al-Ulum: Khatib al-Qazwini’s Talhis al-Miftah, which he wrote as a summary on Miftah al-Ulum’s Part III “On Rhetoric”, and his commentary on Talhis al-Miftah called al-Izah; alTaftazani’s Mutawwal, which he wrote as an commentary on Talhis al-Miftah and Mukhtasar; al-Sayyid al-Sharif al-Jurjani’s al-Misbah fi Sharh al-Miftah, which he wrote as a commentary on Miftah al-Ulum’s Part III “On Rhetoric”; and Isamuddin al-Isfarayini’s al-Atwal on Talhis al-Miftah, which he wrote in more detail and with greater length than Mutawwal. By making use of the dictionary meanings of the basic works on rhetoric mentioned above, classical poets directly or indirectly used these works as material for their poems. Of these words, miftah means key, talhis means summary, izah means explanation, mutawwal means broad/detailed/long, mukhtasar means short/abbreviated, misbah means light/lamp/torch, and atwal means longest/broadest. While these words were sometimes used directly in the sense of works related to rhetoric, sometimes they were used to indicate related works through arts such as tawriya [double entendre], iham [deception regarding multiple meanings], and talmih [allusion]. This study emphasizes how the above-mentioned works were handled in the ways mentioned regarding classical Turkish poetry. In this context, the study attempts to reveal how the terms in Miftah al-Ulum and the basic works of rhetoric that developed around it were used as materials in classical Turkish poetry.

Anahtar Kelimeler

Miftah al-Ulum, Talhis al-Miftah, Mutawwal, Mukhtasar, rhetoric

Miftâhu’l-Ulûm Etrafında Gelişen Temel Belâgat Eserlerinin Klasik Türk Şiirinde Ele Alınışları Üzerine

Öz

Ebû Ya’kûb Sekkâkî tarafından kaleme alınan Miftâhu’l-Ulûm adlı eserin belâgate dair üçüncü kısmı gerek kendi zamanında gerekse daha sonraki dönemlerde belâgate dair çalışmaların temel kaynağı hâline gelmiş, bu eser etrafında gelişen bir belâgat kültürü teşekkül etmiştir. Hatîb el-Kazvînî’nin Miftâhu’l-Ulûm’un belâgate dair kısmı üzerine hülasa (özet) mahiyetinde kaleme aldığı Telhîsü’l-Miftâh’ı ile Telhîs’e yazdığı el-Îzâh adlı şerhi, Sa’düddîn Taftâzânî’nin Telhîsü’l-Miftâh’a şerh olarak yazdığı Mutavvel’i ile Mutavvel’in kısaltılmışı olan Muhtasar’ı, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Miftâhu’l-Ulûm’un belâgate dair kısmı üzerine yazdığı el-Mısbâh fî Şerhi’l-Miftâh’ı ve İsâmüddîn İsferâyînî’nin Telhîs üzerine Mutavvel’den daha ayrıntılı ve uzun olarak yazdığı Atvel’i Miftâhu’l-Ulûm etrafında gelişen temel belâgat eserlerindendir. Klasik şairler, yukarıda değinilen belâgate dair temel eserlerin sözlük anlamlarından da istifade ederek bu eserleri doğrudan ve dolaylı olarak şiirlerine malzeme etmişlerdir. Bu kelimelerden miftâh “anahtar”, telhîs “özet”, îzâh “açıklama”, mutavvel “geniş, detaylı, uzun”, muhtasar “kısa, öz, kısaltılmış”, mısbâh “ışık, lamba, meşale” ve atvel “en uzun, en geniş” anlamlarına gelmektedir. Bu kelimeler, bazen doğrudan belâgate dair eserler anlamında kullanılmışken bazen de tevriye, îhâm, telmîh gibi söz sanatları vasıtasıyla zikredilen eserlere işaret edecek şekilde kullanılmıştır. Çalışmamızda yukarıda isimleri zikredilen eserlerin klasik Türk şiirinde bahsi geçen şekillerde ele alınışları üzerinde durulmuştur. Bu vesileyle Miftâhu’l-Ulûm ve onun etrafında gelişen belâgate dair temel eserlerin isimlerinin klasik Türk şiirinde malzeme olarak nasıl kullanıldığı hususu ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Miftâh, Telhîs, Mutavvel, Muhtasar, belâgat.

Kaynakça

• Açar, B. G. (2012). Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin Türkçe divanı ve incelemesi. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Akdağ, A. (2018). Telhîsü’l-Miftâh’ın Türkçe tercümeleri ve mütercimi bilinmeyen Türkçe bir tercümesi (Metin-İnceleme). (Doktora Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. google scholar
• Akkese, A. (2014). Muhyiddin Rûmî ve divançesi (inceleme-metin). (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Aksoyak, İ. H. (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî divan inceleme, tenkitli metin. Harvard University: The Department of Near Eastern Languages and Literatures. google scholar
• Albayrak Sak, V. (2022). Divanlar üzerinden Osmanlı eğitim sistemine bakış. H. Gümüş, M. A. Küçükaydın (Ed.), Eğitim araştırmaları 2022 içinde (s. 175-320). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Arı, A. (2010). Muhyî-i Gülşenî, eserleri ve sîret-i murâd-ı cihân (inceleme-metin-sözlük). (Yüksek Lisans Tezi). Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa. google scholar
• Arslan, M. (2007). Mihrî Hâtun divânı. Ankara: Amasya Valiliği Yayınları. google scholar
• Aslan, Ü. (2005). XVII. Yüzyıl Türk klâsik şairlerinden Nehcî Mustafa Dede [1616-1680?] hayatı, eserleri, edebî kişiliği, tenkitli metinler: divan, tuhfetü’s-sâlikin ve hediyyetü’l-mütereşşidin. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Avşar, Z. (2017). Revânî dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim adresi: https://ekitap. ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 google scholar
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî divanı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim adresi: https://ekitap. ktb.gov.tr/Eklenti/56190,ravzi-divanipdf.pdf?0 google scholar
• Bayak, C. (1998). Sehâbî dîvânı ve konu indeksi. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Bıyık Yapa, M. (2007). Aşkî Mustafa dîvânı edisyon kritik. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Boz, E. (2017). Hakîkî dîvânı karşılaştırmalı metin (Sadi Somuncuoğlu ve Mevlana Müzesi nüshaları). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55749,hakiki-divanipdf.pdf?0 google scholar
• Bulut, A. (2007). Hamza b. Turgud Aydınî ve belâgata dair el-hevâdî fî şerhi’l-mesâlik adlı eseri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24, 275-291. google scholar
• Ceylan, Ö. (2003). Hânedanda bir âsî -Dâmâd Mahmûd Celâleddin Paşa- hayatı, edebî kişiliği ve Âsaf dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Çelik, Y. (2013). Seyyid Şerîf Cürcânî ve “el-misbâh fî şerh el-miftâh” adlı eseri. bilimname, 24, 57-100. google scholar
• Demir, H. (2008). Lâzikî-zâde Feyzullah Nâfiz ve dîvânı (inceleme-metin-özel adlar dizini). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Destanov, Y. (2014). Mecmû’a-i eş’âr (Süleymaniye Kütüphanesi Fatih bölümü 4077) (vr. 1b-60b). (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Doğan, M. N. (1997). Şeyhülislâm Es’ad Efendi ve divanının tenkitli metni. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Doğan, M. N. (2011). Şeyh Gâlib Hüsn ü Aşk metin, düzyazıya çeviri, notlar ve açıklamalar. İstanbul: Yelkenli Yayınevi. google scholar
• Durmuş, İ. (2009). Sekkâkî, Ebû Ya’kûb. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36, 332-334. google scholar
• Durmuş, İ. (2022). Kazvînî, Hatîb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25, 156-157. google scholar
• Ersoylu, İ. H. (1989). Cem Sultan’ın Türkçe divanı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Fazlıoğlu, Ş. (2003a). Nebî Efendi-zâde’nin “kasîde fî el-kutub el-meşhûre fî el-ulûm”una göre bir medrese talebesinin ders ve kitap haritası. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, (3), 192-221. google scholar
• Fazlıoğlu, Ş. (2003b). Manzûme fî tertîb el-kutub fî el-ulûm ve Osmanlı medreselerindeki ders kitapları. Değerler Eğitimi Dergisi, (1), 97-109. google scholar
• Fazlıoğlu, Ş. (2005). Ta‘lîm ile irşâd arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın medrese ders müfredatı. Dîvân İlmî Araştırmalar, (18), 115-173. google scholar
• Gıynaş, K. A. (2013). Pervâne Bey mecmuası (inceleme-metin). (Doktora Tezi). Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yozgat. google scholar
• Gümüş, S. (1993). Cürcânî, Seyyid Şerîf. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8, 134-136. google scholar
• Gündüz, E. (2018). Abdünnâfi İffet Efendi ve divanı (inceleme-metin). (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum. google scholar
• Güneş, M. (2013). Manastırlı Celâl Bey dîvânı (inceleme-metin). (Yüksek Lisans Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas. google scholar
• Hızlı, M. (2008). Osmanlı medreselerinde okutulan dersler ve eserler. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17(1), 25-46. google scholar
• Irmak, M. (2012). Bir belâgat kitabı olarak Mutavvel ve Osmanlı medreselerinde okunuş biçimi üzerine bir risâle. M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, (42), 173-196. google scholar
• İlhan, E. (2015). Kâşif Es’ad Efendi divanı inceleme-metin. (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Kaçar, M. (2022). Diliçi çeviride “notlandırma” üzerine. S. Yazar, M. Kaçar (Ed.), Teoriden pratiğe Türk edebiyatında diliçi çeviri içinde (s. 121-151). İstanbul: Ketebe Yayınları. google scholar
• Kadıoğlu, İ. (2003). Lebîb-i Âmidî hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve divânının tenkitli metni. (Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır. google scholar
• Kufacı, O. (2016). Millet Kütüphanesi Ali Emiri manzum eserler bölümü 543 numarada kayıtlı şiir mecmuası (inceleme-metin). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Kumbasar, M. (2006). Taftâzânî (H. 722-792/M. 1322-1390)’nin eserleri. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, (25), 149-164. google scholar
• Külekçi, N. (1985). Ganî-zâde Nâdirî hayâtı, edebî kişiliği, eserler: dîvânı ve şeh-nâmesinin tenkidli metni. (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Erzurum. google scholar
• Mermer, A. (1997). Karamanlı Aynî ve dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Mermer, A. (2004). Kütahyalı Rahîmî ve dîvânı. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı. google scholar
• Özen, Ş. (2011). Teftâzânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40, 299-308. google scholar
• Özfırat, B. (2006). Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-Ulûm, Nazmu’l-Le’âlî ve Manzûme-i Keydânî adlı mesnevileri (inceleme-metin). (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. google scholar
• Öztürk, U. (2013). Mecmû’a-ı eş’âr (Muallim Cevdet K. 479) (inceleme-tenkitli metin). (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Sarıkaya, E. (2008). Ebubekir Celâlî divanı: karşılaştırmalı metin-inceleme. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Selçuk, E. (2007). Hasmi divanı (inceleme-metin). (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. google scholar
• Sunal, A. (2014). Sâdık dîvânı (inceleme-metin). (Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa. google scholar
• Tarı, N. (2021). İsâmuddîn el-İsferâyînî’nin hayatı ve eserleri. Harran İlahiyat Dergisi, (45), 270-294. google scholar
• Yenikale, A. (2011). Sünbül-zâde Vehbî dîvân. Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı. google scholar