Order of the World: The Idea of Sovereignty in the Late Stories of Ömer Seyfettin

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 287 - 315, 27.12.2023

Şerif Eskin

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1309575

Öz

On the basis of the assumption that literary texts are directly related to the historical and social contexts in which they are produced, this study discusses the idea of sovereignty through “Horoz” (The Rooster) and “Dünyanın Nizamı” (Order of the World) by Ömer Seyfettin. In this respect, firstly, the main arguments for this idea, theorized by Jean Bodin and problematized by Thomas Hobbes (particularly in Leviathan), will be examined. Furthermore, the roles played by intra-community relations, ambivalent relations of society with the state and the ruler, and human nature in constructing the idea of sovereignty, will be evaluated. Then, the origin, function, character, and historical evolution of the images of rooster and dragon derived from this idea in these short stories will be elaborated. The direction of this evolution, particularly from a divine to a secular character, will be followed through examples in Turco-Islamic art and literature. In addition, philosophical views on establishing the ideal social order, which are centered on sovereignty, will be presented in conjunction with the idea of nizam-ı âlem (world order), one of the defining concepts of Ottoman political history. Lastly, the earthly time and history that irrupt the realm of symbolic discourse in Ömer Seyfettin’s short stories will be analyzed within the framework of these concepts, and the intersections of literary, philosophical, and political categories will be interpreted.

Anahtar Kelimeler

Ottoman political thought, political philosophy, sovereignty, sociology of literature, Thomas Hobbes

Dünyanın Nizamı: Ömer Seyfettin’in Son Dönem Öykülerinde Egemenlik Fikri

Öz

Edebî metinlerin, içinde üretildikleri tarihsel ve toplumsal bağlamla doğrudan alâkalı olduğu varsayımından hareket eden bu çalışmada Ömer Seyfettin’in “Horoz” ve “Dünyanın Nizamı” adlı öyküleri aracılığıyla siyaset felsefesinin ana başlıklarından olan egemenlik (hâkimiyet) fikri tartışılacaktır. Öncelikli olarak, Jean Bodin’in kuramlaştırdığı ve Thomas Hobbes’un özellikle Leviathan’da bir mesele olarak gündeme getirdiği bu fikrin temel argümanları irdelenecektir. Toplum içi ilişkilerin, toplumun devlet ve hükümdarla kurduğu ikircikli bağın ve insan doğasının, egemenlik fikrinin teşekkülünde oynadığı inşa edici rol değerlendirilecektir. Daha sonra Ömer Seyfettin’in söz konusu öykülerinde bu kavramla ilintili horoz ve ejderha imgelerinin kaynağı, işlevi, mahiyeti ve tarihsel süreçteki dönüşümü ayrıntılandırılacaktır. Bu dönüşümün özellikle ilahi olandan dünyevi olana doğru seyreden yönü Türk-İslam sanatı ve edebiyatındaki başlıca örnekler üzerinden takip edilecektir. Ayrıca, egemenlik fikrini merkezine alan, ideal toplum düzenini kurmaya ilişkin felsefi görüşler, Osmanlı siyasi tarihinin belirleyici kavramlarından olan nizâm-ı âlemle birlikte sunulacaktır. Ömer Seyfettin’in öykülerindeki simgesel söylem alanını istila eden dünya zamanı ve tarihi, bu kavramlar çerçevesinde analiz edilerek edebî, felsefi ve siyasal kategorilerin kesişim bölgeleri açımlanacaktır. Netice olarak makale, bir taraftan egemenlik fikri ile ona dair meşruiyet söyleminin edebî alanda nasıl kurgulandığını resmetmeyi, diğer taraftan da yaratıcı muhayyilenin söz konusu süreçte nasıl işlediğini ve bu işleyişin siyasal olanın üretimindeki rolünü açığa çıkarmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı siyaset düşüncesi, siyaset felsefesi, hâkimiyet telâkkisi, edebiyat sosyolojisi, Thomas Hobbes

Teşekkür

Bu makalenin hazırlık sürecindeki destekleri ve değerlendirmelerini paylaşmaları dolayısıyla Ayşe Taşkent, Betül Bilgin, Enis Mutlu Atak, M. Ertan Kardeş, Mehmet Demirhan ve Zehra Hamarat’a teşekkür ederim.

Kaynakça

• Ağaoğulları, M. A. (2015). Jean Bodin: Egemenlikle Donatılan Devlet. Mehmet Ali Ağaoğulları (Ed.). Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi içinde (s. 401-414). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Ağaoğulları, M. A., Akal, C. B. ve Köker, L. (1994). Kral Devlet ya da Ölümlü Tanrı. Ankara: İmge Kitabevi. google scholar
• Akar, M. (1980). Türk Edebiyatında Manzum Mi’racnâmeler. (Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. google scholar
• Argunşah, H. (2020). Ömer Seyfettin’in Hikâyelerinde Savaşın Kadın Yüzleri: “Bomba”. Hülya Argunşah, Abdullah Şengül ve Murat Gür (Ed.). Sonsuza Uzanan Ses: Ömer Seyfettin içinde (s. 643-660). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Aslan, N. (2016). Hz. Ali Cenknameleri Bağlamında Bir Eser. Milli Folklor (111), 208-219. google scholar
• Bilge Savcı, E. (2022). Düstûrnâme-i Enverî ile Dede Korkut Türkistan/Türkmen Sahra/Günbet Yazmasında Yer Alan Ejder Motifinin İşlevi Üzerine. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 15(39), 708-725. google scholar
• Ceylan, Ö. (2021). Kuşlar Dîvânı: Osmanlı Şiir Kuşları. İstanbul: Kapı Yayınları. google scholar
• Cohen, M. (2020). Platon’dan Mao’ya Siyaset Felsefesi. (Hamdi Bravo, Çev.) Ankara: Fol Yayınevi. google scholar
• Çağman, F. (1989). Ahmed Mûsâ. TDV İslâm Ansiklopedisi II. İstanbul: TDV. google scholar
• Çaldak, S. (1999). Nergisi’nin Horosnamesi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (13), 243-250. google scholar
• Çetin, İ. (1997). Türk Edebiyatında Hz. Alî Cenknâmeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Demirhan, A. (2019). Kuruluş Sarmalından Kurtulmak: Osmanlı ve Hâkimiyet Telakkileri. İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Dore, G. (1974). The Dore Bible Illustrations. New York: Dover Publications. google scholar
• Ergül, E. (2016). Jean Bodin’in Devlet Teorisi Üzerindeki Osmanlı Etkisi. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XX(1), 303-346. google scholar
• Ertap, Ö. (1996). Divan Şiirinde Hayvan Motifi. (Yüksek Lisans Tezi). Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. google scholar
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Eskin, Ş. (2014). Zaman ve Hafızanın Kıyısında: Tanpınar’ın Edebiyat, Estetik ve Düşünce Dünyasında Bergson Felsefesi. İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Gölpınarlı, A. (1983). Mesnevî Tercemesi ve Şerhi III-IV. İstanbul: İnkılap Kitabevi. google scholar
• Gölpınarlı, A. (2006). Yunus Emre - Hayatı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• Görgün, T. (2020). Osmanlı Düşüncesi. İstanbul: Tirekitap. google scholar
• Görkem, B. (2019). Âşık Seyrânî’nin ‘Kuşlar Destanı’ Üzerine Ayrıntılı Bir İnceleme. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi 5(12), 1082-1109. google scholar
• Gruber, C. (2008). The Timurid Book of Ascension’ (Mi'röjnâma): A Study of Text andImage in aPan-Asian Context. Valence: Patrimonio. google scholar
• Gündoğdu, T. (2021). Azmîzâde Hâletî Divanı’nda Tabiat Unsurları. (Yüksek Lisans Tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. google scholar
• Güzel, A. ve Tatçı, M. (1990). Destân-ı Ejderha ve Hz. Ali’ye Atfedilen Bir Eser: Emsâl-i Hz. Ali. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 6(1), 67-89. google scholar
• Hobbes, T. (2018). Elementa Philosophica De Cive - Yurttaşlık Felsefesinin Temelleri. (Cihan Deniz Zarakolu, Çev.). İstanbul: Belge Yayınları. google scholar
• Hobbes, T. (2021). Leviathan. (Semih Lim, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• İnalcık, H. (1959). Osmanlılar’da Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hâkimiyet Telâkkisiyle İlgisi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 14(1), 69-94. google scholar
• Kafadar, C. (2009). Osmanlı Siyasal Düşüncesinin Kaynakları Üzerine Gözlemler. Mehmet Ö. Alkan (Ed.). google scholar
• Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce I içinde (s. 23-28). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Kardeş, M. E. (2018). Adalet Kılıcı ve Savaş Kılıcı: Thomas Hobbes’un Politik Okulunda ‘Savaş Hali’ ve ‘İç Savaş’. Kutadgubilig Felsefe - Bilim Araştırmaları (38), 93-112. google scholar
• Kardeş, M. E. (2021). Thomas Hobbes Rasyonalitesinin Gerilimleri: Aşkınlık, Yasa ve Hakikat. M. Ertan google scholar
• Kardeş (Ed.). Çağımız ve Thomas Hobbes içinde (s. 77-107). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları. google scholar
• Keskintaş, O. (2017). Adalet, Ahlâk ve Nizam: Osmanlı Siyasetnameleri. İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• King James Bible - Online. Çevrimiçi: https://www.kingjamesbibleonline.org/ (Erişim: 2 Eylül 2022.) google scholar
• Kitab-ı Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit (2012). İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi. google scholar
• Konutgan, B., Kınran, L., Özbek, İ. ve Yıldırım., M. (2016). Kutsal Kitap Sözlüğü. İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi. google scholar
• Kozan, A. ve Bilgili, R. (2013). Hz. Ali’nin Menkıbevî Hayatına Dair Bir Destân: Dâstân-ı Ejderhâ ve İslâmî Dönem Anadolu Türk Kültürüne Yansımaları. Turkish Studies 8(5), 465-490. google scholar
• Kramer, S. N. (1999). SümerMitolojisi. (Hamide Koyukan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Löwenthal, L. (2020). Edebiyat, Popüler Kültür ve Toplum. (Beybin Kejanlıoğlu, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Macherey, P. (2018). Science, Philosophy, Literature. (Serene Richards, İngilizceye çev.) Crisis & Critique 5(1). 261-269. google scholar
• Malcolm, N. (2016). Positive Views of Islam and of Ottoman Rule in the Sixteenth Century: The Case of Jean Bodin. Anna Contadini & Claire Norton (Eds.). in The Renaissance and the Ottoman World (p. 197-217). New York: Routledge. google scholar
• Mattei, J.-L. (2004). Hz. Ali Cenknâmeleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları. google scholar
• Murdoch, I. (1985). Felsefe ve Edebiyat. (Uygur Kocabaşoğlu, Çev.) Yeni Düşün Adamları içinde (s. 317344). Bryan Magee (Ed.). Ankara: Birey ve Toplum Yayınları. google scholar
• Nizamü’l-Mülk. (2009). Siyasetnâme. (Mehmet Taha Ayar, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• Ocak, A. Y. (2002). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Onur, S. (2019). Ejderha Destanı’nın Yeni Bir Neşri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 16(4) 687-723. google scholar
• Ömer Seyfettin (2020). Hikâyeler II. (Hülya Argunşah, Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Ördek, Ş. Ş. (2022). Fâ’iz’in İstanbul Şehrengizi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (7), 127-149. google scholar
• Polat, N. H. (2007). Ömer Seyfeddin. TDV İslâm Ansiklopedisi 34. İstanbul: TDV. google scholar
• Russell, B. (2004). Batı Felsefesi Tarihi III. (Muammer Sencer, Çev.) İstanbul: Say Yayınları. google scholar
• Schmitt, C. (2005). Siyasi İlahiyat. (Emre Zeybekoğlu, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. google scholar
• Schmitt, C. (2011). Hobbes ve Descartes’ta Bir Mekanizma Olarak Devlet. (Emre Zeybekoğlu, Çev.). Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni 23(1-2), 969-980. google scholar
• Schmitt, C. (2020). Hamlet ya da Hekuba: Zamanın Oyuna Baskını. (Cana Bostan, Çev.). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları. google scholar
• Strauss, L. (2018). Tabii Hak ve Tarih. (Ozan Erözden, Çev.). Devlet Kuramı içinde (s. 269-320). Cemal Bâli Akal (Ed.). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. google scholar
• Sürelli, B. (2017). Orta Doğu’nun Edebi Hafızası: Toplumsal Bellek ve Osmanlı Edebiyatı’nın Komşu Kültürlerle İlişkisi. Sanatta Hafızanın Biçimleri. Meryem Babacan Bursalı (Ed.). İstanbul: Küre Yayıncılık. google scholar
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı Şiiri Kılavuzu I. İstanbul: OSEDAM. google scholar
• Tanpınar, A. H. (2012). On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. (Abdullah Uçman, Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Taşkent, A. (2022). Tasavvuf ve Felsefe Literatüründe Miraç ve Miraçtan İlham Alan Anlatılar. Osmanlı Kültür Ortamında Miraç ve Yolculuk Durakları: Edebiyatta, Müzikte ve Resimli Elyazmalarında Miraç ve İslamın Üç Kutsal Şehri I içinde (s. 171-179). Ayşe Taşkent ve Nicole Kançal-Ferrari (Ed.). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Tietze, A. (2002.) Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I. İstanbul: Simurg Yayınları. google scholar
• Tottoli, R. (1999). At Cock-Crow: Some Muslim Traditions About the Rooster. Der Islam 76(1), 139-147. google scholar
• Turan, M. (2014.) Ahmedî Divanında Kuşlar. Asos Journal (7), s. 23-37. google scholar
• Türk, H. B. (2018). Çoban ve Kral: Siyasetnamelerde İdeal Yönetici İmgesi. İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Uluscu, G. (2013). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Miraçname. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. google scholar
• Wellek, R. ve Warren, A. (2016). Edebiyat Teorisi. (Ömer Faruk Huyugüzel, Çev.) İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Yazar, T. ve Dündar, A. (2000). Türk-İslam Sanatında Horoz İkonografisi. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi II(1), 213-235. google scholar
• Yıldırım, S. (2020). “Efsaneden Tarihe, Tarihten Edebi Esere: Başını Vermeyen Şehit”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum 9(25), 75-98. google scholar
• Yılmaz, H. (2018). Caliphate Redefined: the Mystical Turn in Ottoman Political Thought. Princeton: Princeton University Press. google scholar
• Yüksel, F. M. (2022). Uydurma Hadisler ve Mitolojik Anlatılar. Amasya İlahiyat Dergisi (18), 219-253. google scholar
• Zabcı, F. (2015). Thomas Hobbes: Devlet ya da “Ölümlü Tanrı”ya Övgü. Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi içinde (s. 427-455). Mehmet Ali Ağaoğulları (Ed.). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar