Yusuf-ı Meddah’s Mathnawi Titled “Dastan-ı İblis”

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 549 - 590, 27.12.2023

Ozan Kolbaş

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1339280

Öz

Yusuf-ı Meddah, a prominent poet of the 14th century, made significant contributions to the advancement of Turkish literature through his written and narrated works. Limited information is available about his personal life. Among his notable works are Varka ve Gülşah, Maktel-i Hüseyn, Yusuf u Züleyha, Dastan-ı Kadi vü Oğrı, Hikayet-i Kız u Cühud, Dastan-ı Vercihan-ı Fanus Der-Hikayet-i Takyanus, and verse stories detailing the heroic adventures of Ali, the son of Abu Talib. A noteworthy work of his Dastan-ı İblis, written in the mathnawi verse form, which focuses on a dialog between Prophet Muhammad and Satan. In this work, Satan responds to religious and moral inquiries posed by the Prophet. The first academic study on Dastan-ı İblis was conducted by İsmail Hikmet Ertaylan, who introduced the work and summarized its contents. The manuscript copy mentioned by Ertaylan is yet to be found, preventing its publication. Furthermore, Metin Akar, another researcher, analyzed the origins of his story in three different articles. Another manuscript of this work, whose existence is unknown, is registered in the Süleymaniye Manuscript Library, Darü’l-Mesnevi Collection, number 9/3. This scholarly article evaluates previous studies on Dastan-ı İblis, carefully analyzing its subject, sources, and literary value, while highlighting similarities with other prose works on similar themes. The article concludes by presenting the complete text of the work for the first time.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Yusuf-ı Meddah, Dastan-ı İblis, Satan, mathnawi

Yûsuf-ı Meddâh’ın Dâstân-ı İblîs Adlı Mesnevisi

Öz

Yûsuf-ı Meddâh, on dördüncü yüzyılda yaşamış, kaleme aldığı veya anlattığı eserlerle edebî Türkçenin gelişmesine katkı sağlamıştır. Hayatı hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Varka ve Gülşâh, Maktel-i Hüseyn, Yûsuf u Züleyhâ, Dâstân-ı Kâdî vü Oğrı, Hikâyet-i Kız u Cühûd ve Dâstân-ı Vercihân-ı Fânûs Der-Hikâyet-i Tâkyanûs adlı eserleri ile Hz. Ali’nin kahramanlık maceralarını anlattığı manzum hikâyeleri vardır. Eserlerinden biri de mesnevi nazım şekliyle yazılmış, Hz. Muhammed ile İblis arasındaki diyaloğu konu alan Dâstân-ı İblîs’tir. İblis eser boyunca, Hz. Muhammed’in sorduğu dinî ve ahlakî sorulara çeşitli cevaplar verir. Eser hakkında ilk çalışma İsmail Hikmet Ertaylan tarafından yapılmış, Ertaylan, kaleme aldığı makalesinde eseri tanıtarak konusunun kısa bir özetini vermekle yetinmiş, bahsettiği nüshanın nerede olduğunu ise belirtmemiştir. Eserin nüshası şimdiye kadar ele geçmediği için metni yayımlanmamıştır. Eser hakkında çalışmalar yapan bir diğer araştırmacı ise Metin Akar’dır. Akar, kaleme aldığı üç ayrı makalede metinde anlatılan hikâyenin kökenini incelemiştir. Eserin şimdiye kadar varlığından haberdar olunmayan bir diğer el yazması nüshası Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Dârü’l-Mesnevî Koleksiyonu, 9/3 numarada kayıtlıdır. Bu makalede; Dâstân-ı İblîs hakkında daha önce yapılan çalışmalar değerlendirilmiş, eserin konusu ve kaynakları incelenmiş, kısa özeti verilmiş ve edebî değeri tahlil edilmiştir. Dâstân-ı İblîs’in tam metni, aynı konuyu ele alan mensur tercümeyle mukayese edilerek metin tenkidi yöntemiyle ilk kez burada yayımlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Yûsuf-ı Meddâh, Dâstân-ı İblîs, Şeytan, mesnevi

Kaynakça

• Dasitanı Necti’ş-Şeytani Ma'a’r-ResUlı. Medh-i Kuds-i Şerif içinde (vr. 119b-128a). Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Dârü’l-Mesnevî Koleksiyonu, Nr. 9/3. google scholar
• [Haza] Kitabu İblis. Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Bölge Yazma Eserler, Nr. BY7296/1, vr. 1a-12a. google scholar
• Naşıhat-ı İblis. Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Hikaye-Roman, Nr. 280. google scholar
• Akar, M. (1985). Yûsuf-ı Meddah’ın Dâstân-ı İblis’inin kaynağı. Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23-28 Eylül 1985, Tebliğler II. Türk Edebiyatı, c. 1 içinde (s. 1-7). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. google scholar
• 234a selamatlık E : selamat S II diler-isen S : diler-isen google scholar
• 235a Hazratında yüzüni ur S : Hazratına yüzün urgıl E II ü E : - S google scholar
• 235b Oldur ahir kan-ı ‘ilmi min-ledünn S : Ol yakın eyle verür ‘ilm-i ledünn E google scholar
• 236b şehün E : şahınun S I erürür E : erüre S I menzile S : menzile E google scholar
• E nüshasında bu beyitten sonra şu beyitler kayıtlıdır: google scholar
• Ya İlahı toğrı yol varanlara /Rahmet eyle cennetün ver anlara Rahmetünle toylağıl sen anları /Bu bizüm sözimüz dinleyenleri Mevlana ile Mustafa hürmetine / Sen degür hazırları muradına google scholar
• 237a Beyit, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî-i Ma‘nevî’sinin üçüncü defterinden alınmıştır. E nüshasında yoktur. google scholar
• Akar, M. (2014). Mevlevî şair Dervîş Niyâzî’nin bir mesnevisi: Resûl-i Ekrem Salla’llâhu ‘Aleyhi ve’s-Sellem İblis ‘Aleyhi’l-La‘neye Su’âl İtdügin Bildürür. Mustafa Özkan, Enfel Doğan, Fatih M. Sancaktar, İbrahim Çeşmeli (Ed.), VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 30 Eylül-04 Ekim 2012-İstanbul - Bildiri Kitabı içinde (s. 1-18). İstanbul: Göksu Ofset Matbaacılık. google scholar
• Akar, M. (2016). Şeytan hikâyesi. Gelenekten Geleceğe Türk Edebiyatı: Elginkan Vakfı 2. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Bildirileri 15-17 Nisan 2015 içinde (s. 107-115). İstanbul: Elginkan Vakfı. google scholar
• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Gunya (inceleme-metin-indeks-tıpkı basım) (1.bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Alper, M. (2022). İblîs Hakkında Risâle adlı mensur eser üzerinde bir dil incelemesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (31), 682-705. google scholar
• Ateş, A. (1946). Varaka ve Gülşah mesnevisinin kaynakları. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2(1-2), 1-19. google scholar
• Ateş, A. (1953). Farsça eski bir Varka ve Gülşah mesnevisi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 5(1), 33-50. google scholar
• Aytaş, G. (1985). Varka ve Gülşah. (Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi. google scholar
• Banarlı, N. S. (1971). Resimli Türk edebiyâtı târihi (1. bs). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. google scholar
• Çelebioğlu, Â. (1998). XIII-XV (ilk yarısı). yüzyıl mesnevîlerinde Mevlâna tesiri. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları (1.bs) içinde (s. 29-53). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Çelebioğlu, Â. (2018). Türk mesnevî edebiyatı - Sultan ikinci Murad devri (1.bs). Sebahat Deniz (Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Doğan, Ş. (2012). Yûsuf-ı Meddâh’ın Kadı ile Uğru Destânı ve dil özellikleri. Turkish Studies 7(3), 985-1036. Elçin, Ş. (2008). Varaka ve Gülşâh hikâyesi. Türk Kültürü - Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi (1), 30-75. Ersoylu, H. (1996). Kız Destanı (Haza Hikâyet-i KızMa'a Cühüd) (1.bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ertaylan, İ. H. (1945). Türk edebiyatı örnekleri - I: Varaka ve Gülşah (1.bs). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
• Ertaylan, İ. H. (1946). Yûsufî-i Meddâh - yeni iki Varaka ve Gülşah nüshası - Hamuşnâme - Dasitani İblis-i Aleyhillâ'ne ve Maktel-i Hüseyn. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1 (2), 105-121. google scholar
• Erzi, A. S. (1949). İ. Hikmet Ertaylan, Yusuf-i Meddah yeni iki Varaka ve Gülşah nüshası Hamuşname-Dasitan-ı İblis-i Aleyhillane ve Maktel-i Hüseyn, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt I Sayı 2 (1 Nisan 1946). Türk Tarih Kurumu - Belleten, XIII(49), 188-194. google scholar
• Hazai, G. ve Tietze A. (Haz.). (2017). Ferec Ba‘d eş-Şidde (inceleme-metin) (1.bs). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. google scholar
• İbn Cerîr et-Taberî (2018). Târihu’t-Taberî (Taberî tarihi) (1.bs) (Cemalettin Saylık, Çev.). 1. c. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. google scholar
• İnce, Ş. (1988). Varka ve Gülşah. (Lisans Tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi. google scholar
• Karataş, S. (2012). Kastamonulu Şâzî’nin Maktel-i Hüseyn’i üzerine tahlil ve inceleme. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Fatih Üniversitesi. google scholar
• Karatay, F. E. (1961). Topkapı sarayı müzesi kütüphanesi Türkçe yazmalar kataloğu (1.bs). 2. c. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi. google scholar
• Kartallıoğlu, Y. (2022). Stambol’dan İstanbul’a: Osmanlı Türkçesi telaffuz kayıtları (1533-1921 arası Latin harfli metinlerin verilerine göre) (1.bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kavruk, H. (2007). Mensur hikâyeler. Talât Sait Halman, Osman Horata, Yakup Çelik, Nurettin Demir, Mehmet Kalpaklı, Ramazan Korkmaz, M. Öcal Oğuz (Ed.), Türk Edebiyatı Tarihi 1 (2.bs) içinde (s. 539-549). İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Kayaokay, İ. (2022). 14. asrın yeni keşfedilen iki eseri: Yûsuf-ı Meddâh - Hikâyet-i Yemâme, Sehâvet-i İmâm ‘Alî (inceleme-metin-tıpkıbasım) (1.bs). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları. google scholar
• Khalidi, T. (2003). Müslüman hazreti İsa (1. bs). İstanbul: Kitap Yayınevi. google scholar
• Koncu, H. (2012). Ashâb-ı Kehf metinlerine bir bakış ve Yûsuf-ı Meddâh’ın Ashâb-ı Kehf mesnevîsi. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (6), 9-57. google scholar
• Köksal, F. (2009). Metin neşrinde vezinle ilgili problemler, bazı tespit ve teklifler. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (3), 63-86. google scholar
• Köktekin, K. (2007). Yûsuf-ı Meddâh - Varka ve Gülşâh (1.bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kurtuluş, M. (2016). Yûsuf-i Erzincânî’nin Hâmûş-nâme’si (inceleme-metin). (Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi. google scholar
• Kut, G. ve Bayraktar, N. (2021). Yazma eserlerde vakıf mühürleri (1.bs). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. google scholar
• Küçük, M. (2014). Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait satır arası ilk Kur’an tercümesi (1.bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (2015). Mesnevî-i Ma‘nevî (giriş-çeviri) (1.bs) (Derya Örs ve Hicabi Kırlangıç, Çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. google scholar
• Ocak, T. (1997). Labial hı’nın çeviriyazıda yazımı sorunu. Mehmet Ölmez (Haz.), Çağdaş Türk edebiyatına eleştirel bir bakış - Nevin Önberk armağanı (1.bs) içinde (s. 167-172). Ankara: Simurg Yayınları. google scholar
• Özçelik, K. (2008). Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn (inceleme-metin-sözlük). (Yüksek Lisans Tezi)._Ankara Üniversitesi_ google scholar
• Öznal-Güder, N. (1997). Kastamonulu Şâzî, Maktel-i Hüseyn (inceleme, metin, sözlük, adlar dizini). (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi. google scholar
• Öztürk, M. (2014). Kur’an-ı Kerim meali - anlam ve yorum merkezli çeviri (1.bs). Ankara: Ankara Okulu Yayınları. google scholar
• Sarıkaya, E. (2021). Müellifi bilinmeyen bir eser: ‘Resûl Hazretine Şeytân ‘Aleyhi’l-la’ne Geldügin Beyân İder’. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 5(2), 469-491. google scholar
• Smith, G. M. (1976). Yusuf-ı Meddah, Varqa ve Gülşâh, A fourteenth century Anatolian Turkish mesnevi (1.bs). Leiden: E.J. Brill. google scholar
• Süryani Mor Efrem (2012). Kilise ataları tarafından ‘Kutsal Ruhun Kavalı’ olarak adlandırılan Süryani Mor Efrem’in şiirleri (1.bs) (Horiepiskopos Gabriyel Akyüz, Çev.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Şafak, T. (2015). Anadolu’da Farsça yazılmış bir eser: Hâmûşnâme. Şarkiyat Mecmuası (26), 101-126. google scholar
• Tarama Sözlüğü (3.bs) (2009). 8 c. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tarlan, A. N. (1935). Bir imla hususiyeti. Türkiyat Mecmuası (3), 229-232. google scholar
• Taş, İ. (2009). Süheyl ü Nev-bahâr’da eskicil öğeler (1. bs). Konya: Palet Yayınları. google scholar
• Tezcan, S. (1994). Süheyl ü Nev-bahâr üzerine notlar (1. bs). Ankara: Simurg Yayınları. google scholar
• Tezcan, S. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri üzerine notlar (2. bs). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri (5. bs). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati (1. bs). 10 c. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. google scholar
• Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi - XV. yüzyıl (gramer-metin-sözlük) (1.bs). İstanbul: Kapı Yayınları. google scholar
• Topaloğlu, A. (2018). XIV. yüzyılın ortalarında yapılmış satırarası Kur’an tercümesi - 1: metin (1.bs). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı (1.bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü (3.bs) (2009). 6 c. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Uyanıker, N. (2022). Okunan yazma eserlerden hareketle İblis’in ‘kötülük kahramanı’ oluşu bakımından incelenmesi. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5(1), 56-82. google scholar
• Ünal, O. (2012). Oğuzca ayla ‘öyle, o şekilde’ kelimesinin kökeni üzerine. Dil Araştırmaları (10), 151-165. google scholar
• Yavuz, K. (1991). Şeyhoğlu - Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ (inceleme-metin-indeks) (1.bs). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. google scholar
• Yazar, S. (2018). Yeni bir nüshayla değişen fotoğraf: Yûsuf-ı Meddâh’ın (ö. XIV. yy) Kıssa-i Yûsuf’u ya da Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf adlı bir mesnevi yazmış mıdır?. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (21), 681-719. google scholar
• Yeldan, F. (2019). Risale-iSu’al-iİbKs (giriş-ses bilgisi-metin-dizinler-tıpkıbasım). (Yüksek Lisans Tezi). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi. google scholar
• Yıldız, A. (2009). Mustafa Çelebi - Varka and Gülşah. part I: introduction, analysis. Sources of Oriental Languages and Literatures 89. Cambridge, Massachusetts: Harvard University. google scholar