Karahanlı ve Harezm Türkçesinde Leksik Denk Çiftler

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 1, 299 - 319, 30.04.2024

Yaşar Şimşek

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1432455

Öz

Eski Türkçe döneminin üçüncü evresini oluşturan Karahanlı Türkçesi, XI. yüzyılda Kâşgar merkezli gelişme gösteren edebî dilin adıdır. Moğol fütuhatının ardından Türk dünyasının kültür merkezi yer değiştirmiş, tarihî Doğu Türk yazı dili, Harezm bölgesinde bünyesine kattığı yerli ağız özellikleri ile yeni bir hüviyet kazanmıştır. Harezm Türkçesi, her ne kadar Karahanlı Türkçesi temelinde gelişme göstermiş olsa da bölgenin etnik yapısında görülen çeşitlilik sebebiyle karma bir yapı hâlini almıştır. Bu çalışmada Karahanlı ve Harezm Türkçesi ile yazılan satırarası Kur’an tercümeleri leksik denk çiftler bakımından karşılaştırılmıştır. Kur’an’ın Türkler tarafından yapılan tercümelerinde aynı Arapça kelimenin lehçe farklarından kaynaklanan ve tercümeye yansıyan söz varlığını genel hatlarıyla ortaya koymak, çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Çalışmada Kur’an tercümelerinin esas alınmasının sebebi, aynı eserin (Kur’an-ı Kerim) Karahanlı ve Harezm Türkçesi ile yapılan tercümelerinde lehçe farklılıklarının görülüp görülmediğini tespit etmektir. Satırarası Kur’an tercümelerinde her Arapça kelimenin bir karşılığı bulunduğu için eserleri söz varlığı bağlamında kelime kelime karşılaştırmak mümkün olmaktadır. Çalışmada elde edilen veriler, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Çiğil, Kıpçak, Yemek, Oğrak, Oğuz, Tuhsı, Uygur ve Yağma lehçeleri için verilen açıklamalarla karşılaştırılmış; kelimelerin Kutadgu Bilig, Atebetü’l-Hakayık, Nehcü’l-Ferâdis, Kısasü’l-Enbiyâ, Mu’üni’l-Mürid ve Husrev ü Şirin’de kullanım sıklıkları da gösterilerek Karahanlı ve Harezm Türkçesinde leksik denk çiflerden kaynaklanan lehçe farkları bir makalenin hacmi ölçüsünde örneklendirilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Söz Varlığı, Leksik Denk Çiftler, Lehçe Farkları

Dialect Contact in Karakhanid and Khwarazmian Turkish (Lexically Equal Pairs)

Öz

Karakhanid Turkish constitutes the third phase of the Old Turkic period and is the name of the literary language that developed in the 11th century in Kashgar. Following the Mongol conquest, the cultural center of the Turkic world shifted, and the historical literary Eastern Turkic gained a new identity upon absorbing the local Turkic dialect features in Khwarazm. Thus, Khwarazmian Turkish grew out of Karakhanid Turkish only to adopt a hybrid character due to the multiculturality of the surrounding region. This study compares the interlinear translations of two Qur’an translations in Karakhanid and Khwarazmian Turkish in terms of lexical equivalent pairs. The hope is to reveal whether any new vocabulary had emerged for the same Arabic words due to dialect differences, and if so, how that got reflected in the respective translations. In this case, the translations are word by word and interlinear, thus allowing this study to work the same way as well. The study then compares its findings with their Çigil, Kipchak, Yemek, Ograk, Oghuz, Tuhsı, Uyghur, and Yagma dialect equivalents in the Dīwān Lughāt al-Turk. The article also takes a look at word frequencies in Kutadgu Bilig, Atabat al-Haqa’iq, Nahj al-Faradis, Qiṣaṣ al-anbiyāʾ, Mu'inü'l-Mürid, and Khosrow y Shirin and illustrates the dialect differences arising from lexically equivalent pairs in Karakhanid and Khwarazmian Turkish with plenty of examples, thus constituting the entire study.

Anahtar Kelimeler

Karakhanid Turkish, Khwarazmian Turkish, vocabulary, lexically equivalent pairs, dialect contact

Kaynakça

• Ağca, E. (2020). Türk dilinin tarihsel diyalektolojisi -Harezm-Altın Ordu sahasına ait Türkçe metinler üzerine bir inceleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir. google scholar
• Akar, A. (2010). Lehçe oluşma şartları ve evreleri bakımından Eski Türkiye Türkçesi. TÜBAR, XXVIII, 15-29. google scholar
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I: metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. google scholar
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II: tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. google scholar
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. (Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. google scholar
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü’l-hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’ân tercümesi (Rylands Nüshası, giriş-metin-nolar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm - Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi. google scholar
• Ata, A. (2019). Rabguzi Kısasü’l-enbiya (Peygamber kıssaları) giriş - metin - dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford. google scholar
• Crystal, D. (2008). A dictionary linguistics and phonetics. USA: Blackwell Publishing. google scholar
• Doğan, C. (2022). XIV-XV. yüzyıl tarihî Türk yazı dillerinde lehçe karışmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri-notlar - dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergah Yayınları. google scholar
• Gabain, von A. (1974). Alttürkische grammatik. Otto Harrassowitz-Wiesbaden. google scholar
• Gülsevin, G. (2007). Kutadgu Bilig’in dilinde lehçelerin özellikleri: ‘denk çiftler’. Turkish Studies. 2/2, 276-299. google scholar
• Gülsevin, G. (1998). Köktürk bengü taşlarındaki Oğuzca özellikler. Kardeş Ağızlar Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi, 7, 12-18. google scholar
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Karahan, A. (2013). Divanu Lugati’t-Türk’e göre XI. yüzyıl Türk lehçe bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Karahan, A. (2014). Karahanlı Türkçesi yazı dili hangi lehçeye dayanıyordu? Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3 (2), 13-28. google scholar
• Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı. google scholar
• Korkmaz, Z. (1995). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Türk Dili Üzerine Araştırmalar içinde (s. 205231). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Korkmaz, Z. (2019). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’ân tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Giriş-inceleme-metin-dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, Ankara. google scholar
• Li, Y. (1999). Türk dillerinde akrabalık adları. İstanbul: Simurg Yayınları. google scholar
• Mert, A. (2017). Kutadgu Bilig nüshalarının eskicillik açısından karşılaştırılması. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 80, 179-215. google scholar
• Necef, E. (2005). Karahanlılar. İstanbul: Selenge Yayınları. google scholar
• Nehcü’l-feradis uştmahlarnıng açuq yolı (Cennetlerin açık yolu), Mahmüd bin Ali. (2014). (Tıpkıbasım ve Çeviri yazı: Janos Eckmann; Yayımlayanlar: Semih Tezcan - Hamza Zülfikar; Dizin-Sözlük: Aysu Ata), (Birleştirilmiş Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Özçamkan Ayaz, G. (2023). Zemahşeri Mukaddimetü’l-edeb Paris ve Yozgat nüshaları (giriş - metin- dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Pilten Ufuk, Ş. (2018). Göç, dil ve iletişim üzerine toplum dil bilim yaklaşımları. International Journal ofLanguage Academy, (6) 4, 86-95. google scholar
• Sağol, G. (1993-1996) An inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish. introduction, text, glossary and facsimile. Part I: introduction and text, Harvard, 1993, XL - 369 s.; Part II: glossary. Harvard, 1995, XXIII - 310 s., Part III: facsimile of the MS Süleymaniye Library Hekimoğlu Ali Paşa No. 2; Section One: 1b-300b. Harvard, 1996, 229 s.; Section Two: 301a-587b. Harvard, 1996, s. 303-594. google scholar
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân tercümesi (Meşhed nüshası [293 No.] giriş-metin-dizin). 2 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Toparlı, R., Argunşah, M. (2014). İslâm Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Trudgill, P. (1986). Dialects in contact. Oxford: Blackwell. google scholar
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’ân tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r/7), Giriş-metin-inceleme-analitik dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, Ankara. google scholar
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur’ân tercümesi TİEM 73 (8 Cilt). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi Yayınları. google scholar
• Üşenmez, E. (2013). Kutadgu Bilig tıpkıbasım: Nemengan/Fergana Özbekistan nüshası. Eskişehir: Eskişehir Valiliği. google scholar
• Üşenmez, E., Uçar, E. (2014). Kutadgu Bilig tıpkıbasım: Kahire nüshası. Eskişehir: Eskişehir Valiliği. google scholar
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch - Türkisch. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen google scholar