Uygur Sivil Belgelerinde Geçen Ançaşi Ünvanı Üzerine

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 3, 545 - 556, 30.12.2024

Hatice Veli

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1422019

Öz

Ünvanlar toplumda hiyerarşik düzeni belirleyen ve belli bir hukuk sisteminin bulunduğuna işaret eden önemli unsurlardan biridir. Bilindiği üzere Türk devletleri ilk kuruldukları dönemlerden itibaren belli bir siyasi yapılanma ve düzen içerisinde idare edilmiştir. Türk devletlerinde belli görevi ifa etmek amacıyla tesis edilmiş birtakım kurumlar ve bu kurumları temsil eden kişilerin kullandığı ünvanlar bulunmaktadır. Bu ünvanlar Türklerin idari düzenini yansıtması bakımından önem arz etmektedir. Hunlar zamanından beri Orhun ve Selenge nehri kıyılarında yaşamış olan Uygurlar, Ötüken Uygur Devleti (744-840) yıkıldıktan sonra eskiden de farklı Türk boylarına ev sahipliği yapan Hexi (Heşi) Koridorundaki ve Tarım Havzası’ndaki şehirlere yerleşerek bu bölgedeki Türk boylarıyla birlikte iki farklı Türk devleti kurmuşlardır. Moğolların Batıya doğru genişlemesiyle Uygur devletleri ardı ardına Moğolların egemenliği altına girmiştir. Nitekim Kubilay Han döneminden sonra (1271-1294) Uygur devletinin idari yapısı içerisinde Türkçe ünvanların yanı sıra Moğolca ve Çince ünvanların da kullanıldığı görülmüştür. Çalışmamızda Uygur sivil belgelerinde sadece bir kere tespit edilen ve Moğol-Yuan sülalesi döneminde Uygurcaya geçen ançaşi “denetçi, teftiş eden, müfettiş” ünvanından hareketle bu ünvanın kökeni, Çin’de kurulan hanedanlıklardaki durumu, Moğol-Yuan sülalesi dönemindeki hiyerarşik sıralanması ve yetki alanları hakkında Çince kaynaklara dayanarak bilgi verilecektir. Ayrıca ançaşi ünvanının Uygur sahasına girişi, Uygur sahasındaki kullanımı ve yetki alanları da ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Koço Uygurları, Uygur Sivil Belgeleri, İdarî Yapı, Ançaşi, Ünvan

On the Title Ançaşi in Uyghur Civil Documents

Öz

Titles are one of the most significant elements that determine the hierarchical order in a society and indicate the existence of a certain legal system. Turkic states have been governed within a specific political structure and order since they were first established. In Turkic states, some institutions have been established to perform certain duties and titles used by people representing these institutions. The Uyghurs, who had lived on the banks of the Orkhon and Selenge rivers since the time of the Huns, after the collapse of the Otuken Uyghur State (744-840), they settled in the present-day Hexi Corridor, the Tarim Basin and established two different states. With the expansion of the Mongols towards the West, Uyghur states came under the rule of the Mongols one after another. In fact, after the reign of Kublai Khan (1271-1294), it was observed that Mongolian and Chinese titles were used in addition to Turkic titles within the administrative structure of the Uyghur state. In our study, we will focus on the title, ançaşi “auditor, inspector,” which is found only once in Uyghur civil documents and entered Uyghur language during the Mongol-Yuan Dynasty. Meanwhile, in this study, the origin of the ançaşi, its use in the dynasties established in China, its hierarchical organization in the Mongol-Yuan Dynasty and its areas of authority are given based on Chinese sources. Finally, our research objectives include the introduction of the title of ançaşi in the Uyghur field, its usage and areas of authority.

Anahtar Kelimeler

Kocho Uyghurs, Uyghur civil documents, administrative structure, ançaşi, title

Kaynakça

• Alan, H; Kemaloğlu, İ. (2006). Avrasya’nın Sekiz Asrı Cengizoğulları. Ankara: Ötüken Neşriyatı. google scholar
• Allsen, T. T. (1983). The Yuan Dynasty and Uighurs of Turfan in the 13th Century. (Ed.) M. Rossabi, China among Equals: The Middle Kingdom and its Neighbors. 10th-14th Century içinde (s.243-280). Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press. google scholar
• Brose, M. C. (2002). Moğol Hâkimiyeti Altında Uygurlar. Türkler Ansiklopedisi, 2. cilt. s. 434-444. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. google scholar
• Chen L. (2010). 元代地方监察法制研究 Yuandai Difang Jiancha Fazhi Yanjiu (Yuan Sülalesi Dönemindeki Yerel Denetleme Uygulaması Üzerine Araştırma). (Yüksek Lisans Tezi). Hunan: Xiangtan Üniversitesi, Hukuk Fakültesi. google scholar
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî ve Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. google scholar
• Gao, Ch. (1992). 论明代的提刑按察使司 Lun Mingdai de Tixing Ancha Shi Si (Ming Sülalesi Dönemindeki Ceza Uygulamaları Denetleme Kurumu Üzerine Araştırma). Jinyang Xuekan 3, 92-97. google scholar
• Hucker, C. O. (1985). A Dictionary of Official Titles in İmperial China. Taipei: Southern Materials Center. google scholar
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Komisyon, (1957). 五体清文鉴 Wuti Qingwen Jian (Beş Dilli Mançuca Sözlük). Pekin: Milletler Neşriyatı. google scholar
• (BDS) google scholar
• Jia, C. (2002). 元代畏吾儿迁居永昌事迹 Yuandai Weiwu’er Qianju Yongchang Shiji (Yuan Sülalesi Döneminde Uygurların Yongchang’a Göç Etme Süreçleri). Xiyu Yanjiu 4, 16-20. google scholar
• Li, J. (1996). 吐鲁番回鹘文社会经济文书研究 Tulufan Huihuwen Shehui Jingji Wenshu Yanjiu (Turfan Uygurlarının Sosyal ve İktisadi Vesikaları Üzerine Bir Araştırma). Urumçi: Xinjiang Renmin Chubanshe. (JW-Li). google scholar
• Özyetgin, A. M. (2005). Eski Türklerde Haberleşme ve Posta Teşkilatı. Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler kitabı içinde (s. 209-224). İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Tian, W. (1994). 元代新疆的站赤研究 Xinjiang de Zhanchi Yanjiu (Yuan Sülalesi Döneminde Şincang’daki Posta İstasyonları Üzerinde Araştırma). Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu. 1, 30-35. google scholar
• Tian, W. (2002). 试论元朝对畏吾儿地区的军政管理形式及变化 Shilun Yuanchao dui Weiwu’er Diqu de Junzheng Guanli Xingshi ji Bianhua (Yuan Sülalesinin Batı Bölgelerindeki Askeri ve Siyasi Yönetim Şekli ve Değişimi Üzerinde Bir Deneme). Minzu Yanjiu, 6, 79-85. google scholar
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Zentralasien. II: Nomina - Pronomina - Partikeln. Teil 1: a - asvık. Neubearbeitung. Stuttgart. (UWb.) google scholar
• Sayit, M; Yüsüp, İ. (2000). Kadimki Uygur Yezikidiki Vesikalar (Eski Uygurca Vesikalar), Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı. (Sayit-Yüsüp) google scholar
• Shang, Y (2001). 试论元朝政府对畏吾儿地区的统治 Shilun Yuanchao Zhongyang Zhengfu dui Wei’wu’er Diqu de Tongzhi (Yuan Sülalesi Merkezi Hükümetinin Uygur Bölgesi İdaresi Üzerine). Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu 1, 29-36. google scholar
• Shen, B. (2017). 清代提刑按察使研究 Qingdai Tixing Ancha Shi Yanjiu (Qing Sülalesi Dönemindeki Denetleme Memurları Üzerine İnceleme). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Lanzhou: Lanzhou Üniversitesi. google scholar
• Song L. (1976). 元史。世祖纪 (Yuan Tarihi-Shizu Biyografisi). Pekin: Zhonghua Shuju. google scholar
• Sun, H. (2015). 略论按察使的演变 Luelun Ancha Shi de Yanbian (Denetleme Memurları Unvanının Değişimi Üzerine). Jiangsu Keji Daxue Xuebao, 1, 20-25. google scholar
• Sun, H.; Gao, T. (2016). 按察使与清代社会治安 Ancha Shi yu Qingdai Shehui Zhi’an (Denetleme Memurları ve Qing Sülalesi Dönemindeki Sosyal Güvenlik). Chengshi Xuekan 4, 71-75. google scholar
• Sun, H.; Gao, T. (2013). . 按察使与晚清省级外交机关的演化 Ancha Shi yu Wanqing Shengji Waijiao Jiguan de Yanhua (Denetleme Memurları ve Qing Sülalesinin Geç Dönemindeki Diplomasi Kurumlarının Değişimi Üzerine). Jiangsu Keji Daxue Xuebao 1, 12-17. google scholar
• Wang, Y. (2013). 元代提刑按察司制度研究 Yuandai Tixing Ancha Si Zhidu Yanjiu (Yuan Sülalesi Dönemindeki Denetleme Kurumu Uygulaması Üzerine Araştırma). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İç Moğolistan: İç Moğolistan Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Yüksek Lisans Eğitimi Merkezi. google scholar
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Universitatsverlag Göttingen. https://univerlag.uni-goettingen.de/bitstream/handle/3/isbn-978-3-86395-481-9/Wilkens_handwoerterbuch.pdf?sequence=4& [Erişim Tarihi: 22.07.2024] google scholar
• Yamada, N. (1993). Sammlung uigurischer Kontrakte. Hrsg. von Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umera und Takao Moriyasu. 1-3. Osaka. (YAM) google scholar
• Zhang, L. (1988). 论述蒙元时期的畏吾儿 Lunshu Mengyuan Shiqi de Weiwu’er (Moğol-Yuan Dönemindeki Uygurlar Üzerine). Xibei Minzu Yanjiu 1, 155-167. google scholar
• Zhou, J. (1987). 论元朝监察制度的特点 Yuanchao Jiancha Zhidu de Tedian (Yuan Sülalesi Dönemindeki Denetleme Uygulamasının Özellikleri), Zhongguo Renmin Daxue (3), 101 -112. google scholar