Nehcü’l-Ferâdîs Üzerine Okuma ve Anlamlandırma Önerileri

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 3, 657 - 688, 30.12.2024

Samet Onur

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1500163

Öz

Nehcü’l-Ferâdîs gibi Türk dili tarihi ve Türk dili araştırmaları için son derece değerli eserlerin doğru okunup anlaşılması Türk filolojisi için oldukça önemlidir. Bu gibi eserlerde yapılan yanlış okuma ve/veya anlamlandırmalar başka çalışmaları da doğrudan etkileyerek hatalı çıkarımlara yol açabildiği için bu eserlerin ilmî neşirleri üzerinde yapılacak her bir düzeltme büyük öneme sahiptir. Bu çalışmanın da maksadı Nehcü’l-Ferâdîs’in daha doğru okunması ve anlaşılmasına katkı sunmak adına transkripsiyonlu metin ve dizin üzerinde okuma ve anlamlandırma önerileri sunmaktır. Nehcü’l-Ferâdîs’in ilmî neşrinde yer alan hataların bazen okuyuştan, bazen anlamlandırmadan, bazen müstensihten ve bazen de harekelendirmeden kaynaklandığı görülmektedir. Bu çalışmada esasen metnin yanlış anlaşılmasına, gölge sözcük veya anlamlar oluşmasına, dönemin ses ve biçim özellikleri noktasında hatalı yorumlar yapılmasına neden olabilecek olan istinsah, hareke, okuma ve anlamlandırma hataları üzerinde durulmaktadır. Çalışmada sunulan okuma ve anlamlandırma önerileri için Türk dilinin farklı tarihî metinlerinden tanıklar gösterme, sözcükleri içinde yer aldıkları cümle veya anlatıya göre anlamlandırma ve metni Arapça veya Farsça kaynak metinlerle karşılaştırma gibi yöntemler kullanılmıştır. Okuma, anlamlandırma veya dizinde yer alan anlamlara ilave önerileri; transkripsiyonlu metinde ve/veya dizindeki düzeltilmesi önerilen sözcüklerin alfabetik sırasına göre sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Nehcü’l-Ferâdîs, Harezm Türkçesi, Orta Türkçe, Gölge kelimeler, Düzeltme

Reading and Interpreting Recommendations for the Nahj al-Farādīs

Öz

The correct reading and understanding of works, such as the Nahj al-Farādīs, which are extremely important for the history of the Turkish language and Turkology studies, is essential for Turkish philology. The misreading and/or misinterpreting such works may directly affect other studies and lead to erroneous conclusions. Thus, any corrections to such important works are of considerable importance. This study aims to offer recommendations for re-reading and re-interpretation to contribute to a more accurate reading and understanding of the Nahj al-Farādīs. It is seen that the errors in the edition of the Nahj al-Farādīs are sometimes caused by the reading, sometimes by the interpretation, sometimes by the copyist, and sometimes by the Arabic diacritics. This study focuses mainly on copying, pointing, reading and interpretation errors that can lead to misunderstandings of the text, ghost words or meanings, and misinterpretations of the phonetic and morphological characteristics of the period. For the reading and interpretation recommendations presented in this study, methods were used, such as quoting witnesses from different historical texts in the Turkish language, interpreting words according to the sentence or narrative in which they appear, and comparing the text with original Arabic or Persian sources. Recommendations for reading, interpretation or additions to the meanings in the index are presented in alphabetical order of the words suggested for correction in the transcribed text and/or index.

Anahtar Kelimeler

Nahj al-Farādīs, Khwarezmian Turkish, Middle Turkish, Ghost words, Correction

Kaynakça

• Abik, A. D. (2005). Türkçede “vefât” Kelimesi ve Yardımcı Fiilleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), 13-28. google scholar
• Abu Hannoud, S. (2021). Türkçe Sözlük’te “Ar.” (Arapça) Olarak Etiketlenen Madde Başı Kelimelerdeki Anlam Değişmeleri. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Akman, E. ve Sakallıoğlu, T. (2013). Nehcü’l-Ferâdîs’in Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Yeni Bir Nüshası: Kastamonu nüshası. Türk Dili Dergisi, CV(739), 78-80. google scholar
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Argunşah, Mustafa (1997). Nehcü’l-Feradis, II Metin, (Çevriyazı: Janos Eckmann, Yayınlayanlar: Semih Tezcan - Hamza Zülfikar, TDK, Yayın Yeri ve Tarihi Yok, XI + 313 s.). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 43, 439-469. google scholar
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferâdîs. Uştmahlarnıng Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) III Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi. İstanbul: Kebikeç Yayınları. google scholar
• Avcı, H. (2018). Kur’ân’da İffet Örneği Olarak Hz. Yûsuf ve Günümüz. 2. Uluslararası Güneysu Sempozyumu Ahlaki Sorunlar Gençlik ve Değerler Eğitimi Bildiri Kitabı içinde (s. 221-231). Ankara: Yediveren Kitap. google scholar
• Azimli, M. (2019). Hz. Ebu Bekir’in Zekat Vermek İstemeyenler ve Yalancı Peygamberlerle Mücadelesi. google scholar
• A. Aksu (Ed.), Hazreti Ebu Bekir içinde (s. 99-110). Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası. google scholar
• Beşer, F. (2006). Bir Bilgi Türü Olarak Fıkıh ve Diğer Disiplinlerle İlişkisi. Usul İslam Araştırmaları, 5(5), 33-62. google scholar
• Boeschoten, H. E. (2022). A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden: Brill. google scholar
• Borovkov, A. K. (1963). Leksika Sredneaziatskogo TefsiraXII-XIII vv. Moskova: Akademiya Nauk. google scholar
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University. google scholar
• Çelik, Ş. (2017). Nehcü’l-Ferâdîs’te Yazım (İmlâ) Çeşitliliği. (Yüksek Lisans Tezi). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla. google scholar
• Dede, H., ve Sevdi, A. (2022). Arap Grameri ve Edebiyatında '■'«â ü’l (Emmâ ba‘d) İfadesi. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29, 145-158. google scholar
• Doğan, C. ve Kaya, H. (2019). Orta Türkçede Moğolcadan Alıntı Bir Ek -(U)gsA(n). Türkoloji Dergisi, 23(2), 255-270. google scholar
• Eckmann, J. (1954). “Bolmasa” Kelimesine Dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 2, 33-38. google scholar
• Eckmann, J. (1979). Harezm Türkçesi, Tarihî Türk Şiveleri (M. Akalın, Çev.), Ankara: Sevinç Matbaası. google scholar
• Eckmann, J. (1984) Nehcü’l-Ferâdîs. Uştmahlarnıng Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) II Metin (S. Tezcan ve H. Zülfikar, Yayımlayanlar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Eren, H. (1981). Türk Dilinin Etymologique Sözlüğüne Katkılar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 26-27, 1-15. google scholar
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin Grameri (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Gacek, A. (2009). Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers. Leiden : Brill. google scholar
• Göveç, M. (2019) İbn Kesir (ö. 774/1373) Tefsir’indeki İsra ve Miraç Rivayetleri Üzerine Bir Değerlendirme. google scholar
• Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(92), 385-418. google scholar
• Göztepe, Y. (2020). İhyâ-u Ulûmi-d-din’de Geçen Hz. Osman ile İlgili Bilgilerin Tasavvufî Düşünceye Katkısının İrdelenmesi. A. Aksu (Ed.), Hz. Osman içinde (s. 513-523). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. google scholar
• İsi, H. (2018). Tarihî Doğu-Batı Türkçelerinde Leksikal Bir Farklılık: uvut ~ uwut/uyat. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(56), 57-70. google scholar
• İsi, H. (2023). Budist ve İslamî-Türkçe Metinlerde ‘alay (etmek)’. Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, 63(2), 317-360. google scholar
• Kabadayı, O. (2024). Kazakça At Koşum Takımları (Tarihî Karşılaştırmalı Söz Varlığı İncelemesi). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları. google scholar
• Köprülü, M. F. (1987). Hâce. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, V, 20-24 google scholar
• KR: Burhân bin Nâsır. Kısasu’l-Enbiyâ. Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, 2132. google scholar
• Kutlay, H. İ. (2008). Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Kırk Hadis Kartelası Üzerine Bazı Mülâhazalar. Hadis Tetkikleri Dergisi, 6(2), 157-170. google scholar
• Lane, E. W. (1984). Arabic-English Lexicon I-II. Cambridge: Islamic Texts Society. google scholar
• Li, Y. S. (2004). Türk Dillerinde Sontakılar. İstanbul: Kebikeç Yayınları. google scholar
• Maksudoğlu, M. (2019). Hz. Muhammed Aleyhisselam’ın Hayatı. Konya: Salon Yayınları. google scholar
• Nadjib, E. N. (1977). Nehcü’l-Feradis ve Dili Üzerine. (N. Hoca, Çev.), Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 22, 29-44. google scholar
• NF: Mahmûd bin Ali. Nehcü’l-Ferâdîs. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 879. google scholar
• Onur, S. (2020). Nehcü’l-Ferâdîs’in Eski Oğuz Türkçesine Bilinmeyen Bir Aktarımı (Riyad Yazması). Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 5(2), 600-630. google scholar
• Onur, S. (2022). Harezm Türkçesi Fal Kitabı (Yıldızname - Dîvname - Kur’an falı - Kura falı - Tılsımlar). Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Onur, S. (2023). Harezm Türkçesinin İdil Boyundaki Tarihî Seyri ve Nasîhatü’s-Sâlihîn (İnceleme - Tenkitli Metin - Aktarım - Dizin - Tıpkıbasım). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Özalan, U. (2014). Türk Dilinde Cevherî Ek Fiil. (Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. google scholar
• Sağol Yüksekkaya, G. (2004). Nehcü’l-Ferâdîs Üzerine. L. Karahan (Ed.), Zeynep Korkmaz Armağanı içinde (s. 312-342). Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Sağol Yüksekkaya, G. (2019). J. Eckmann’ın Nehcü’l-Ferâdîs’in Çeviri Yazısındaki Tercihleri. Yeni Türkiye, 25(106), 403-414. google scholar
• Savaş, R. (2006). Nâile bint Ferâfisa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXII, 314-315. google scholar
• Söylemez, M. M. (2005). Hz. Hüseyin ve Kûfeliler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 11(33), 475-500. google scholar
• Steingass, F. J. (1963). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London: Routledge & K. Paul. google scholar
• TDK (1978). Derleme Sözlüğü Cilt X. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. İstanbul: Simurg Yayınları. google scholar
• Togan, Z. V. (1928). Harezm’de Yazılmış Eski Türkçe Eserler. Türkiyat Mecmuası, 2, 315-346. google scholar
• Tülücü, S. (1993). Mahmud b. ali El-Kerder’i’nin Nehcü’l-Ferâdis Eserinin Tanıtımı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11, 474-484. google scholar
• Ural, A. A. (2015). Kardeşime Mektup. Hz. Peygamber ve Birlikte Yaşama Ahlakı içinde (s. 91-98). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. google scholar
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) Giriş-Metin-İnceleme-Analitik-Dizin. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen - Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitatsverlag Göttingen. google scholar
• Yüce, N. (2014). Ebu’l-Kâsım CârullâhMahmudbin ‘Omar binMuhmmedbinAhmedez-Zamahşari, el-Hvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Zaripova Çetin, Ç. (2006). Tatar Edebiyatının Gelişimi. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler e-Dergisi, 9, 1-19. google scholar
• Elektronik Kaynaklar google scholar
• URL 1: https://www.dastur.info/persian-grammar/16-conjunctions/ (25.05.2024) google scholar
• URL 2: https://www.kuranmeali.com/KelimeSec.php? kelime=27.05.2024) l^3l) google scholar
• URL 3: https://hadeethenc.com/tr/browse/hadith/3475 (28.05.2024) google scholar
• URL 4: https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=24&ayet=11 (28.05.2024) google scholar
• URL 5: https://dorar.net/hadith/sharh/11052 (01.06.2024) google scholar
• URL 6: https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=9&ayet=26 (03.06.2024) google scholar URL 7: https://dorar.net/hadith/sharh/17850 (03.06.2024) google scholar
• URL 8: http://quran.ksu.edu.sa/tafseer/qortobi/sura87-aya17.html (05.06.2024) google scholar
• URL 9: http://quran.ksu.edu.sa/tafseer/tabary/sura111-aya4.html (06.06.2024) google scholar
• URL 10: http://quran.ksu.edu.sa/tafseer/tabary/sura9-aya25.html (08.06.2024) google scholar