On the Sound Shift Old Turkic /-d, -d-/ > /-z, -z-/ in Khwarezm Turkic Texts

Yıl 2025, Cilt: 65 Sayı: 1, 49 - 69, 02.05.2025

Fatih Kurtulmuş

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1571563

Öz

Throughout history, Turks have experienced significant migration and conflict across a wide region of Asia and Eurasia. These movements have led to considerable political and cultural changes, which have, in turn, affected the linguistic structures and the relationships between dialects. In some instances, this has even resulted in the complete disappearance of certain dialects. With the arrival of various Turkic tribes, particularly the Oghuz and Kipchak, the Khwarezm region began to adopt Turkic characteristics. Subsequent waves of migration further mixed the Turkic population, creating a landscape where different Turkic dialects coexisted. This coexistence has resulted in a unique and, at times, complex linguistic structure. Over time, Khwarezm has become an important cultural center with a rich tradition of publishing works in Turkish. This article examines the status of the Old Turkic sound change /-d, -d-/ > /-z, -z-/ as observed during the Khwarezm Turkic period, particularly noted by Kashgarli Mahmud and prevalent in the Suvar, Yimek, and some Kipchak and Bulgarian tribes. We will analyze works from this period to discuss the reasons for this change, which appears in 25 words and 53 examples in the Anonymous Tafsir, and 24 words and 61 examples in certain copies of Kısasü’l-Enbiyâ. Additionally, we aim to uncover the contact between dialects and instances of archaism.

Anahtar Kelimeler

Khorezmian Turkic , sound change , Qisas al-Anbiyâ , Anonymous Tafsir , dialect relations

Harezm Türkçesi Metinlerinde Görülen Eski Türkçe /-d, -d-/ > /-z, - z-/ Ses Değişimi Üzerine

Öz

Türkler, tarih boyunca Asya ve Avrasya’nın geniş bir bölgesinde yoğun göç hareketleri ve savaşlar yaşamış; bu süreçte hem siyasi hem de kültürel değişimlerle karşı karşıya kalmışlardır. Bu değişimler doğrudan dilsel yapıya da etki etmiş ve lehçeler arası ilişkiler çok karmaşık bir hâle gelmiştir. Hatta bazı durumlarda kimi lehçelerin tamamen kaybolmasıyla da sonuçlanmıştır. Harezm bölgesi, 6. yüzyılda Köktürklerin hâkimiyetine girmesiyle Türkleşmeye başlamıştır. 13. yüzyılda Moğol saldırılarıyla birlikte meydana gelen yeni göç dalgaları, bölgedeki Türk nüfusunu birbirine karıştırmış ve farklı Türk lehçelerinin bir arada konuşulduğu bir coğrafya hâline getirmiştir. Farklı Türk boylarının bir arada yaşayışı dilin kendine has otantik ve -bazı durumlarda- karmaşık yapısını oluşturmuştur. Zaman içerisinde Türkçe eser verme geleneği ile birlikte Harezm bölgesi önemli bir kültür merkezi hâline gelmiştir. Bu makalede Kâşgarlı Mahmud zamanında bilinen ve özellikle Suvar, Yimek, bazı Kıpçak ve Bulgar boylarında rastlanan Eski Türkçe /-d, -d-/ Harezm Türkçesi /-z, -z-/ ses değişiminin dönem eserlerindeki durumu ele alınacaktır. Harezm Türkçesine ait tüm eserler tarandığında yalnızca Anonim Tefsir ve Kısasü’l-Enbiyâ’da karşılaşılan bu değişimin fazla sayıda örnek kelimede görüldüğü saptanmıştır. Anonim Tefsir’de 25 kelimede ve 53 örnek, Kısasü’l-Enbiyâ’nın farklı nüshalarında ise toplam 24 kelimede ve 61 örnek tespit edilmiştir. Bu değişimin olası sebepleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca lehçeler arası temas ve eskicillik durumları bakımından meselenin farklı boyutları tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi , ses değişimi , Kısasü’l-Enbiyâ , Anonim Tefsir , lehçe ilişkileri

Kaynakça

• Ağca, Ferruh. “Dîvânu Lügati’t-Türk’ün Ses-Yazım Özellikleri”. Kâşgarlı Mahmûd Kitabı içinde, Editör F. Sema Barutcu Özönder. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2008. google scholar
• Argunşah, Mustafa, Gülden Sağol Yüksekkaya ve Özcan Tabaklar. Karahanlıca, Harezmce, KıpçaKça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011. google scholar
• Ata, Aysu. Çağatay TürKçesinin İlK Devresi Harezm-Altın Ordu TürKçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 2016. google scholar
• ———. Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Dizin. C. 1. 2 C. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019. google scholar
• ———. Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Dizin. C. 2. 2 C. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019. google scholar
• Berbercan, Mehmet Turgut. Çağatayca Gülistan Tercümesi [Gülistan-ı Türkî] (Giriş-Gramer-Metin-Notlar-Dizin-Tıpkı Basım). Ankara: Hâkim Yayınları, 2013. google scholar
• Boeschoten, Hendrik ve O’Kane, John Ed. Al-Rabghüzi, The Stories of The Prophets (2 Vols.): Qişaş Al-Anbiyâ': An Eastern Turkish Version (Second Edition). Leiden | Boston: Brill, 2015. https://doi.org/10.1163/9789004294837. google scholar
• Boeschoten, Hendrik. “Chaghatay”. The Turkic Languages içinde, Editör Lars Johanson ve Eva Âgnes Csato Johanson, 160-73. New York: Routledge, 2022. google scholar
• Borovkov, Aleksandr Konstantinoviç. Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002. google scholar
• Caferoğlu, Ahmet. TürK Dili Tarihi. İstanbul: Enderun, 1984. google scholar
• Cin, Ali. “Rabguzi’nin Kısasü’l Enbiyasının Tahran Nüshası”. Journal of TurKish Studies Volume 5 Issue 1, (2010): 237-45. https://doi.org/10.7827/Turkishstudies.1142. google scholar
• Dankoff, Robert ve James Kelly. Mahmud El-Kâşgârî: Compendium Of The Turkic Dialects. C. 1. Harvard: Harvard University Press, 1982. google scholar
• Demirci, Ümit Özgür ve Sibel Karslı. Kutb'un Husrav u Şîrîn'i: Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları, 2014. google scholar
• Doğan, Cihan. XIV-XV. Yüzyıl Tarihi Türk Yazı Dillerinde Lehçe Karışmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2022. google scholar
• Durgut, Hüseyin. “Şeyh Süleyman Efendi Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmanî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu”. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995. Ulusal Tez Merkezi (42555). google scholar
• Durukoğlu, Gökçen. Dîvânu Lugâti’t-Türk’e 11. Yüzyıl Türk Dili Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2022. google scholar
• Eckmann, Jânos. “Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi (Rylands Nüshası)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 15 (1967): 51-69. google scholar
• ———. “Harezm Türkçesi”. Tarihi Türk Şîveleri içinde, Editör Mehmet Akalın, 173-210. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1998. google scholar
• ———. Nehcü’l Ferâdîs. 3. Bs. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004. google scholar
• Eker, Süer. “Kâşgarlı Mahmud ve Ses Bilgisi”. Doğumunun 1000. Yılı google scholar
• Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu (17-19 Ekim 2008). Rize: Rize Üniversitesi, 2008. google scholar
• Ekşioğlu, Serap. “Harezm Türkçesi”. Tarihî Türk Lehçelerinin Ses Bilgisi içinde, Editör Ümit Hunutlu, Gül Yılmaz Çal ve Serap Ekşioğlu, 217-88. Ankara: Akçağ, 2023. google scholar
• Eraslan, Kemal. Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014. google scholar
• Erdal, Marcel. A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004. google scholar
• Ersoy, Gülser. “İran Asitan-ı Kuds-i Razavî Kütüphanesi 1007 Numaralı Satır Altı Kur’an Çevirisi: l-X. Cüzler (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin)”. google scholar
• Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2017. Ulusal Tez Merkezi (463370). google scholar
• Findley, Carter Vaughn. Dünya Tarihinde Türkler. İstanbul: Kitap yayınevi, 2008. google scholar
• Golden, Peter Benjamin. Dünya Tarihinde Orta Asya. İstanbul: Ötüken, 2018. google scholar
• ---. “The Turkic Peoples: A Historical Sketch”. The Turkic Languages içinde, Editör Lars Johanson ve Eva Âgnes Csato Johanson, 16-29. New York: Routledge, 1998. google scholar
• ———. Türk Halkları Tarihine Giriş. İstanbul: Ötüken, 2013. google scholar
• Gözütok, Avni. “Rabgûzî, Kısasu’l-Enbiyâ: XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15, no 37 (2008): 1-29. google scholar
• İzgi, Özkan. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017. google scholar
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken, 2016. google scholar
• Karaağaç, Günay. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2010. google scholar
• Karagözlü, Savaş. ibnü Mühennâ Lügati: Kitâb Hilyetü'l-insân ve Helbetü'l-Lisân): (Metin-Dil Özellikleri - Dizin). İstanbul: Kesit Yayınları, 2018. google scholar
• Karasoy, Yakup. Şiban Han Dîvânı: inceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998. google scholar
• Kaya, Önal. “Ali Şir Nevayi ‘Fevayidü’l-Kiber’ (İnceleme-Metin-Dizin)”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989. Ulusal Tez Merkezi (10826). google scholar
• Köprülü, Mehmet Fuad. “Çağatay Edebiyatı”. islam Ansiklopedisi içinde, 3:270-323. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945. google scholar
• Kurtulmuş, Fatih. “Tansuknâme-i İlhânî (Giriş-Metin-Notlar-Sözlük )”. Doktora Tezi, Ardahan Üniversitesi, 2020. Ulusal Tez Merkezi (644979). google scholar
• Lee, Joo-Yup. The Turkic Peoples in World History. New York: Routledge, 2023. google scholar
• Lee, Joo-Yup ve Shuntu Kuang. “A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and Y-DNA Studies with regard to The Early and Medieval Turkic Peoples”. Inner Asia 19, no 2 (2017): 197-239. google scholar
• Menges, Karl Heinrich. Türk Dilleri ve Halkları Türklük Araştırmalarına Giriş. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2020. google scholar
• Onur, Samet. Harezm Türkçesi Fal Kitabı. Ankara: Akçağ, 2023. google scholar
• ---. “Harezm Türkçesi Özellikten Gösteren Sifatü’l-Kıyâmet Risalesi ve Harezm Türkçesi Üzerine Yem Bir Teori”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 6, no 2 (2021): 907-46. https://doi.org/10.32321/Cutad.918401. google scholar
• ---. “Harezm Türkçesinin İdil Boyundaki Tarihî Seyri ve Nasîhatü’s-Sâlihîn (İnceleme-Tenkitli Metin-Aktarım-Dizin-Tıpkıbasım)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2023. Ulusal Tez Merkezi (812182). google scholar
• Ölmez, Mehmet. “Eski Türkçe d ve Türkçedeki Sıra Dışı Gelişimi”. Editör Şerife Özer ve Michael Knüppel. Journal of Turkish Studies, Special Edition II: Uigurica, Buddhica, Manichaica, Mongolica et Varia Turcica in Honor of Klaus Röhrborn for His 85th Birthday Essays Presented by Colleagues, Friends and Students, Special Edition vol: 2 (2023): 223-28. google scholar
• Özkan, Murat ve Karakulak, Mesut, Ed. Türk’ün Türk’le Savaşı: Asya’dan Anadolu’ya Türkler Arasındaki iktidar Mücadelesi. İstanbul: Kronik Kitap, 2023. google scholar
• Öztürk, Abdulkadir. “Harezm Türkçesi Bir Geçiş Dönemi Türkçesi Midir?” Orta Türkçe Döneminin ilk Evresi: Sorunları ve Çözüm Örnekleriyle Harezm Türkçesi içinde, Editör Yaşar Şimşek, 167-76. 1708. Ankara: Akçağ, 2021. google scholar
• Sağol, Gülden. An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary And Facsimile. Department of Near Eastern Languages and CiviLizations, Harvard University, 1995. google scholar
• SamoyLoviç, ALeksandr NikoLayeviç. “Orta Asya Edebi Türkçesinin Tarihine Dair”. Çeviren AbdüLkadir İnan. Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmaları Cilt 1’den Ayrı Basım, 1942, 74-94. google scholar
• SaveLyev, ALexander. “A Bayesian Approach To The CLassification Of The Turkic Languages”. The Oxford Guide to the Transeurasian Languages içinde, Editör Martine Robbeets ve ALexander SaveLyev, 115-24. Oxford University Press, 2020. https://doi.org/10.1093/ oso/9780198804628.003.0010. google scholar
• Schönig, Claus. “Modern Türk Dillerinin Eş Zamanlı Tasnifi ve Tarihsel Yönleri”. Çeviren İsa Sarı. Dil Araştırmaları 12, no 12 (2013): 221-57. google scholar
• Sertkaya, Ayşe. “Horezm Türkçesi ile Hazret-i Muhammed Menkıbeleri”. Journal of Turkish Language and Literatüre 45, no 45 (2013): 211-50. google scholar
• Sims-Williams, Nicholas. “Soğd Ses Sistemi ve Uygur Alfabesinin Kökeni”. Çeviren Feryal Korkmaz ve Berker Keskin. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 57, no 57 (2017): 259-69. https://doi.org/10.26561/iutded.369178. google scholar
• Şimşek, Yaşar, Ed. Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi: Meşhed Nüshası [293 No.]: Giriş-Metin-Dizin. Akçağ Yayinlari. Ankara: Akçağ Yayinlari, 2019. google scholar
• ———. Harezmî Muhabbet-Nâme. Ankara: Akçağ Yayinlari, 2024. google scholar
• ———. “Rabguzi’nin Kisasü’l-Enbiyâ’sinin Paris Nüshasi ve Klasik Devir Sonrasi Çağatay Türkçesinde Mahallileşme”. Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ Armağanı içinde, Editör Osman Karatay, 559-78. Ankara: Akçağ Yayinlari, 2023. google scholar
• ———. “Tarihi Diyalektoloji Araştirmalarinda Yöntem Sorunlari: Harezm Türkçesi ve ‘Kipçakça’”. Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Örnekleriyle Harezm Türkçesi içinde, Editör Yaşar Şimşek, 177-203. Akçağ Yayinlari. Ankara: Akçağ, 2021. google scholar
• Togan, Ahmed Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Türkiye İş Bankasi Kültür Yayinlari, 2019. google scholar
• ———. “Harezm’de Yazilmiş Eski Türkçe Eserler”. Türkiyat Mecmuası 2 (1928): 315-46. google scholar
• Togan, Zeki Velidî. Horezm Kültürü Vesikaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayinlari, 1951. google scholar
• Tolstov, Sergey Pavlovich. Scytians of the Aral Sea and Khorezm. Moskova, 1960. Aktaran İzgi, Özkan. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017 google scholar
• Toparli, Recep ve Mustafa Argunşah, Ed. Mu’înü’l-Mürîd: İnceleme, Metin, Çeviri, Dizin, Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2008. google scholar
• Topsakal, İlyas. İdil Bulgarları ve İslamiyet. İstanbul: Ötüken, 2019. google scholar
• Uğurlu, Mustafa. “Harezm Türkçesiyle Yazilmiş Dini Bir Risale”. Türk Kültürü Araştırmaları, 1986, 197-220. google scholar
• Usta, Halil İbrahim. “XIII. Yüzyil Doğu Türkçesiyle Yazilmiş Anonim Kur’an Tefsirinin Söz ve Şekil Varliği”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989. Ulusal Tez Merkezi (10886). google scholar
• Yaman, Ümran. “Doğu Türkçesi ile Yazılan Sirâcü’l-Kulûb (Gramer-Metin-Çeviri-Dizin)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016. Ulusal Tez Merkezi (434491). google scholar
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari, 1993. google scholar
• Zülfikar, Hamza. “Çağatayca Bir Kur’an Tefsiri”. Türkoloji Dergisi 6, no 1 (1974): 152-95. google scholar