t>k, d>g Sound Change in Halicz-Lutsk Karaim Dialect and its Opposite Version in Urum Turkish

Yıl 2023, , 239 - 257, 28.07.2023

Murat Koçak

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1105938

Öz

Phonetics (phonics); It is one of the sub-branches of linguistics that examines the vocal organs, the structure of the sounds, the place and form of the sound. With phonetics, the states of the sounds according to their origins and forms are divided into certain schemes, strings and symbols, and their place in the language is determined. With phonology, the changes that these defined sounds go through and the sound rules that emerge as a result of these changes are examined. Most of the changes that occur are caused by the convergence of sounds according to the place of origin or the way of their output, according to the law of least effort in the language. Sound changes in Turkic languages have commonalities with few exceptions. However, the t>k, d>g change that occurs before /i/ in the Halich-Lutsk dialect of Karaite Turkish is distinctive among other Turkish dialects. This kind of sound change is also found in Austronesian languages in world languages. The opposite situation of this sound change in the direction of k>t, g>d is found in the language of Urum Turks who have Oghuz-Kipchak language features. In this study, t>k, d>g / k>t, g>d sound changes were examined in two main groups. In the first part, the change in the Halich-Lutsk dialect is presented in the table in comparison with Turkey Turkish and other Karay dialects: til-kil (language), tiyermen-kiyirmen (mill), tilek-kilek (wish), tivil-givil (not), kindiz-kingiz (daytime) etc. This type of sound feature can be found in the Austronesian language family such as Hawaiian, Somoan, Javanese, etc. Since it is also seen in other languages, examples from these languages are also included in the first part of the study. The second part of the article consists of the comparative analysis of Urum Turkish samples, in which the k>t, g>d change reflecting the opposite feature of this change is observed: t’eçe (gece/night), t’elin (gelin/bride), d’ibik (gibi/like), del- (gel-/come), t’ene (yine/again) etc. Since this type of change is also seen in Northeastern Anatolian dialects and especially in the mani (Turkish poem) texts collected by Räsenen (dizli~gizli/hidden, dibi-gibi/ like, iti-iki/two), and in children’s language (gel-del/come, git-dit/go, koy-toy/put, etc.), the lower These examples are also mentioned in the titles.

Anahtar Kelimeler

Karaim Turkish, Karaites, Urums, t>k Sound Change

Karay Haliç-Lutsk Ağzında t>k, d>g Ses Değişimi ve Urum Türkçesindeki Karşıt Durumu

Öz

Ses bilgisi ses organlarını, seslerin yapısını, sesin çıkış yeri ve biçimini inceleyen dilbilimin alt kollarından biridir. Ses bilgisi ile seslerin çıkış yerleri ve biçimlerine göre aldıkları haller belli şemalara, dizgelere ve sembollere ayrılarak dildeki yerleri belirlenmiş olur. Ses bilimi ile de bu tanımlanan seslerin geçirdikleri değişimler ve bu değişimler sonucu ortaya çıkan ses kuralları incelenir. Meydana gelen değişikliklerin çoğu dildeki en az çaba yasasına göre seslerin çıkış yeri veya çıkış biçimine göre birbirine yaklaşması ile oluşur. Türk dillerinde meydana gelen ses değişiklikleri birkaç istisna dışında ortaklıklara sahiptir. Fakat Karay Türkçesi’nin Haliç-Lutsk ağzında /i/ ön-damak sesinden önce meydana gelen t>k ile d>g değişimi diğer Türk lehçeleri arasında ayırt edici niteliktedir. Bu çeşit ses değişikliğine dünya dillerinde Avustronezya dillerinde de rastlanmaktadır. Bu ses değişikliğinin k>t, g>d yönündeki karşıt durumu ise Oğuz-Kıpçak dil özelliklerine sahip Urum Türklerinin dilinde rastlanmaktadır. Bu çalışmada t>k, d>g / k>t, g>d ses değişimleri iki ana grupta incelenmiştir. Birinci kısımda Haliç-Lutsk ağzında meydana gelen değişiklik Türkiye Türkçesi ve diğer Karay ağızlarıyla mukayeseli olarak tabloda örnekleriyle aktarılmıştır: til-kil, tiyermen-kiyirmen, tilek-kilek, tivil-givil, kindiz-kingiz vb. Bu tip ses özelliği Avustronezya dil ailesinden Hawaiian, Somoan, Java vb. dillerde de görüldüğünden çalışmanın birinci kısmında bu dillerden de örneklere yer verilmiştir. Makalenin ikinci kısmını ise bu değişikliğin tam tersi özelliğini yansıtan k>t, g>d değişiminin görüldüğü Urum Türkçesi örneklerinin karşılaştırmalı incelendiği tablo oluşturmaktadır: t’eçe “gece”, t’elin “gelin”, d’ibik “gibi”, del- “gel-”, t’ene “yine” vb. Bu tip değişimin Kuzeydoğu Anadolu ağızlarında ve özellikle Räsenen’in topladığı mani metinlerinde (dizli~gizli, dibi-gibi, iti-iki) ve çocuk dilinde (gel-del, git-dit, koy-toy vb.) de görülmesinden dolayı alt başlıklar halinde bu örneklere de değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Karay Türkçesi, Karaylar, Urumlar, t>k Ses Değişimi

Kaynakça

• Altınkaynak, Erdoğan. Ortodoks Türkler Urumlar, Ankara: ÜBL yayınları, 2005. google scholar
• Anzerlioğlu, Yonca. Kırım’ın Hıristiyan Türkleri: Urumlar. Millî Folklor. Yıl 21, Sayı 84, 2009: 107-113. google scholar
• Baskakov, N. A., Türk Dillerinde Ön Vakallerin Düzleşmesi ve Karaimcenin Halicz-Luck Lehçesinde ö>e ve ü>i Değişmeleri, (Ankara: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 11, 1964: 33-37. google scholar
• Baskakowa, N. A. , Szapszala, S. M. ve Zajaczkowskieya, A. Karaimsko-Russko-Polskiy Slovar. Moskova, 1974. google scholar
• Başdaş, Cahit. Anadolu ve Kosova Türk Ağızlarında g>c, k>ç Değişmeleri, Türk Dünyası Dil veEdebiyat Dergisi, 1999. google scholar
• Blust Robert, *tto k: An Austronesian Sound Change Revisited (OceanicLinguistics, 43(2), 2004: 365-410. google scholar
• Dubinski, Aleksander. Caraimica, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie “Dialog”. 1994. google scholar
• Ertuğrul, Mevlüt Kürşad. Urum Türkçesi Şekil Bilgisi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. 2010. google scholar
• Garkavets, Aleksandr (1981). O proisxojdenii i klassifikatsii urumskix govorov Severnogo Priazov’ya. Sovyetskaya Tyurkologiya. Sayı 2, 1981: 46-58. google scholar
• Gemalmaz, Efrasiyap. Erzurum İli Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük ve Dizinler) I. Cilt, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1978. google scholar
• Gülseren, Cemil. Malatya İli Ağızları (İnceleme, Metin, Sözlük), İnönü Üniversitesi, Malatya, 1997. google scholar
• Gülsevin, Selma. Karay Türklerinin Dili, Ankara: TDK Yayınları, 2016. google scholar
• Hafız, N. Kosova Türk Ağızlarında k>ç ve g>c Ünsüzleri, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, C.I, 1985. google scholar
• Kasapoğlu, Çengel Hülya. Ukrayna’daki Urum Türkleri Ve Folkloru. Millî Folklor. Yıl 16, Sayı 61, 2004: 58-67. google scholar
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. “Lehce-i Erzurum” Yazmasındaki Halk Sözleri, Belleten, Ankara, 1962. google scholar
• Kızılözen, Cihangir. Türk Dilinde T- ~ K- Denkliği, Mavi Atlas, 6(2)/2018: 262-281. google scholar
• Kocaoğlu, Timur. Karay The Trakai Dialect. München: Lincom Europa. 2006. google scholar
• Koçak, Murat. Karay Türkçesi Ağızları Karşılaştırmalı Söz Varlığı (Haliç-Lutsk, Kırım, Trakay). Erzurum: Atatürk Üniversitesi yay. 2021. google scholar
• Kowalski, Tadeusz. Karaimische Texte im Dialekt von Troki, Krakow: Nakladem Polskiej Akademji Umiejetnosci. 1929. google scholar
• Kuzgun, Şaban. Hazar ve Karay Türkleri, Ankara: Se-Da yay. 1985. google scholar
• Öztürk, Sümeyra. Çocuklarda Artikülasyon Bozukluğu, https://www.doktoramcam.com/cocuklarda-artikulasyon-bozuklugu/ Erişim 17.04.2023. google scholar
• Poplavska, Alina. Urum Türkçesinde Fiil Çekimleri (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.2019. google scholar
• Starostin, S. A., Dybo A. V., Mudrak O. A., An Etymological Dictionary of Altaic Languages Leiden, 2003. google scholar
• Taşağıl, Ahmet. Hazarlar, TDV İslâm Ansiklopedisi, 17: 116-120. 1998. google scholar
• Uyanık, Osman. Urum Türkçesi (İnceleme-Metin-Dizin), Konya: Çizgi Kitabevi, 2012. google scholar
• Özü-Türk belgeseli, “Karaylar”, Erişim 15 Ocak 2022. http://www.ozu-turk.com. google scholar
• Zajaczkowski, A., Karaims in Poland, Varşova: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961. google scholar
• “Austronesian Languages”, Erişim 15 Ocak 2022. https://en.wikipedia.org/wiki/Austronesian_language google scholar
• (“Meinlensteine der Entwicklung: Sprechen lernen”, Erişim 23 Kasım 2022, https://www.babycenter.de/a27856/ meilensteine-der-entwicklung-sprechen-lernen#ixzz4FbmbSgzv) google scholar
• “Should I worry that my 2-year-old mispronounces many words?” Erişim 28 Kasım 2022, http://www.babycenter. google scholar
• com/404_should-i-worry-that-my-2-year-old-mispronounces-many-words_69451.bc google scholar