II. Meşrutiyet Döneminde Taşra Uleması: Kavala Müderrislerinden Hoca Behçet Efendi’nin Siyasî-Fikrî Yazıları

Yıl 2022, , 557 - 593, 30.12.2022

Mahmut Dilbaz

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1158622

Öz

Bu makale II. Meşrutiyet dönemi taşra ulemasının yeni/modern siyasî-fikrî kavramlara ve olaylara nasıl baktığını bir örnek üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. İttihat ve Terakki Cemiyeti 31 Mart vakasından sonra Kanun-ı Esasî’yi tadil süreçlerini hızlandırmış ve sarayın/padişahın gücünü oldukça sınırlandıran ve yeni düzenlemeler getiren bir şekilde sonuçlandırmıştı. Şeyhülislam Pirîzâde Mehmed Beyefendi ise yayınladığı bir beyannâme ile yeni siyasî sistemin şeriata uygun olduğunu delilleriyle ispat etmeye çalışmış ve oluşabilecek tenkit ve muhalefet hareketlerinin önüne geçmek istemiştir (Ağustos 1909). Tam bu sırada Kavala müderrislerinden Hoca Behçet Efendi şeyhülislamın beyannâmesini destekleyen ve şerh eden, “İslamiyet Mâni-i Terakki ve Meşrutiyet Değildir”, “Uhuvvet-i İslamiye”, “Maarif-i İslamiye” ve “Din ve İntibah-ı İslam” başlıklı yazılarını Tanin gazetesinde yayınlamıştır (Eylül-Aralık 1909). Böylece merkez ve taşradaki bütün ulema ve şeyhlere hitaben yayınlanan şeyhülislamın beyannâmesi taşrada mütevazı bir karşılık ve destek bulmuş oluyor. Bu çalışma Hoca Behçet’in bu yazılarını neşrederek onun fikirlerini ve yeniliklere yaklaşım tarzını biyografik malumat ve dönemsel bağlam çerçevesinde, düşünce tarihi metoduyla tasvir, tahlil ve tenkit etmektedir. Yazılar değerlendirildiğinde görülecektir ki döneminin birçok âlimi ve aydını gibi Hoca Behçet de meşrutiyet, medeniyet, terakki, maarif gibi modern ve Avrupa kaynaklı kavramları Osmanlı-İslam dünyasındaki sosyal-kültürel-ilmî-fikrî karşılıklarını derinlemesine incelemeden, dolayısıyla bu kavramların taşıdıkları problemleri üst düzeyde göremeden benimsemiş ve meşrulaştırmaya çalışmıştır. Bu arada onun İslamiyet’i modernleşme teşebbüslerinin merkezine yerleştirme çabasının da altını çizmek gerekiyor. Öte yandan Hoca Behçet örneği taşra ulemasının ya da alt kesim ilmiye mensuplarının modernleşme muhalifi, statüko yanlısı olduğu, merkezle irtibatlarının zayıf olduğu şeklindeki ön kabulleri gözden geçirmemize imkân tanıyor.

Anahtar Kelimeler

Taşra Uleması, Meşrutiyet, Medeniyet, İslamiyet, Hoca Behçet, Provincial ulema, Hoca Behçet, Constitutionalism, Civilization, Islam

Provincial Ulema in the Second Constitutional Era: The Political- Intellectual Writings of Hoca Behçet Efendi, a Mudarris in Kavala

Öz

This article aims to examine through a case how the provincial scholars of the Second Constitutional Era viewed new and modern political and intellectual concepts and events. The Committee of Union and Progress accelerated the amendment processes of the Kanun-ı Esasi [Ottoman Constitution of 1876] after the 31 March Incident and concluded in a way that limited the power of the palace and sultan as well as brought new regulations. Meanwhile, Sheikh al-Islam Pirîzâde Mehmed Sahib Efendi tried to use proofs to show that the new political system was in compliance with the Sharia with a declaration he published in his desire to prevent any possible criticisms or opposition movements (August 1909). At the same time, Hoca Behçet Efendi, a mudarris [lesson teacher] in Kavala, published his articles in the newspaper Tanin under the titles “İslamiyet Mâni-i Terakki ve Meşrutiyet Değildir” [Islam is not an obstacle to progress or constitutionalism “Uhuvvet-i İslamiye” [Solidarity in Islam], “Maarif-i İslamiye” [Modern Education in Islam], and “Din ve İntibah-ı İslam” [The religion and rebirth of Islam], which supported and annotated the declaration of Sheikh al-Islam (September-December 1909). Thus, the declaration that had been published to address all the ulema and sheikhs in the center and in the province found responses and support in the provinces. This study publishes these writings from Hoca Behçet as well as describes, analyzes, and critiques his ideas and approach to innovations within the framework of biographical information and a periodical context using the method of thought history. Upon evaluating the writings, Hoca Behçet will be seen like many scholars and intellectuals of his period to have adopted and attempted to justify modern and European concepts such as constitutionalism (meşrutiyet), civilization (medeniyet), progress (terakki), and modern education/science (maarif) without examining the social, cultural, scientific, or intellectual equivalents of these concepts in the Ottoman Islamic world and thus without seeing the problems these concepts involve at higher levels. In the meantime, underlining his efforts was also necessary in order to place Islam at the center of modernization attempts. However, the example of Hoca Behçet also allows for a review of the preconceptions that the provincial ulema and members of the ilmiya [cultured] from the lowborn people had been opposed to modernization and were pro-status quo with weak connections to the center.

Anahtar Kelimeler

Provincial ulema, Hoca Behçet, Constitutionalism, Civilization, Islam

Kaynakça

• Ahmad, Feroz. İttihat ve Terakki 1908-1914. Çeviren Nuran Yavuz, 12. baskı. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2019. Aydın, M. Akif. “Kanun-ı Esasî”, TDV İslam Ansiklopedisi, 24: 328-330. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Babanzâde İsmail Hakkı. “İslamiyet ve Siyasiyât.” Tanin, 9 Şaban 1927 / 25 Ağustos 1909. Babanzâde İsmail Hakkı. “İslamiyet ve Siyasiyât 2.” Tanin, 10 Şaban 1327 / 26 Ağustos 1909.
• Baykara, Tuncer. “Bir Kelime-Istılah ve Zihniyet Olarak ‘Medeniyet’in Türkiye’ye Girişi”, Osmanlılar’da Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar içinde, 15-32. Genişletilmiş 2. baskı. İzmir: Akademi Kitabevi, 1999.
• Birinci, Ali, “Siyasîleşmenin İlk Devresi (24 Temmuz 1908-11 Haziran 1913)”, Tarih Yolunda Yakın Mazînin Siyasî ve Fikrî Ahvâli içinde, 131-152. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. 36/214/16, 29.12.1929.
• Daver, Abidin. “Zavallı Hoca Behçet!.” Cumhuriyet, 14 Kanunıevvel 1931.
• Doster, Yüksel. Maçka (Şeyh) Mezarlığı. Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1964-1965.
• Durmaz, Sayime. “Yüksek Ortaçağ’da Papa-İmparator Çatışması: Kılıç ile Âsâ’nın Savaşı”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (2010): 93-120.
• Gazel, Ahmet Ali, Şaban Ortak. “İkinci Meşrutiyet’ten 1927 Yılına Kadar Yayın İmtiyazı Alan Gazete ve Mecmualar (1908-1927)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/1 (2010): 223-256.
• Georgeon, François. “Müslüman ve Dönme Selanik”, Selânik 1850-1918 içinde, 133-150. Derleyen Gilles Veinstein. Çeviren Cüneyt Akalın. 2. baskı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Georgeon François. Sultan Abdülhamid. Çeviren Ali Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Görgün, Tahsin. İslam-Batı İlişkileri Çerçevesinde Medeniyet Meselesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018. Hoca Behçet. “Din ve İntibah-ı İslam.” Tanin, 23 Zilkade 1327 / 6 Kanunıevvel 1909.
• Hoca Behçet. “İslamiyet Mâni-i Terakki ve Meşrutiyet Değildir.” Tanin, 8 Ramazan 1327 / 23 Eylül 1909. Hoca Behçet. “Maarif-i İslamiye.” Tanin, 29 Ramazan 1327 / 14 Teşrinievvel 1909.
• Hoca Behçet. “Uhuvvet-i İslamiye,” Tanin, 24 Ramazan 1327 / 9 Teşrinievvel 1909.
• Kara, İsmail. “Çağdaş Türk Düşüncesi Nasıl Ele Alınabilir?”, Din İle Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri içinde, 11-71. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Kara, İsmail. İslamcıların Siyasî Görüşleri 1. 3. baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014. Kara, İsmail. İslamcıların Siyasî Görüşleri 2. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Osman, Feridun. “Ölenlerimiz.” Cumhuriyet, 18 Mayıs 1934.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 6 (1321/1903).
• Selanik Vilayeti Salnâmesi, 20 (1325/1907).
• Tamaç, Büşra. Son Dönem Osmanlı Üsküp Uleması (1839-1913). Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2020. Tanpınar, Ahmet Hamdi. Beş Şehir. Hazırlayan Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler. 1. Cilt. 2. Baskı. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988.
• Uslu, Mehmet Fatih. Resimli Ay Magazine (1929-1931) The Emergence of An Oppositional Focus Between Socialism and Avant-Gardism. Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2004.
• Vâ-Nû. “Behçet Hoca’nın Ölümü.” Akşam, 12 Kanunıevvel 1931.
• Yesari, Mahmut. “Son Selâm”, Bâbıâli’den Son Selâm Mahmut Yesari’den Hatıralar içinde, 276-281. Hazırlayan İbrahim Özen. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2018.
• Yörük, Ali Adem. II. Meşrutiyet Döneminde Hukukçuların Meşrutiyet Algısı. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Zürcher, Eric J.. Osmanlı İmparatorluğu’ndan Atatürk Türkiye’sine Bir Ulusun İnşası Jön Türk Mirası. Çeviren Lütfi Yalçın. Ankara: Akılçelen Kitaplar, 2015.