Çağatayca Nasîhatü’l-Mülûk’teki Manzum Parçalar

Yıl 2022, , 595 - 614, 30.12.2022

Mamura Mamatkulova , Zühal Ölmez

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1220995

Öz

1105-1111 yılları arasında İmam Gazzâlî tarafından Farsça olarak yazılan Nasîhatü’l-Mülûk, 1509 yılında Şeybânî Han’ın oğlu Temür Sultan’ın emriyle Çağataycaya tercüme edilmiştir. Mütercimi Belhli Seyyid Ali Kâtib’dir. Nasîhatü’l- Mülûk’te hikâyeler ve hikmetler başlığıyla yöneticilere öğüt ve nasihatler verilmektedir. Bu öğüt ve nasihatleri pekiştirme amacıyla manzum parçalara başvurulmuştur. Eserin Arapça ve Osmanlıcaya yapılan tercümelerinde de bu manzumelerin bir kısmının manzume olarak çevrildiğini, bazı kısımlarının mensur olarak çevrildiğini görmekteyiz. Nasîhatü’l-Mülûk’ü Çağataycaya çevirmiş olan Seyyid Ali Kâtib, eserdeki mensur kısımları ustalıkla çevirmekle kalmamış, manzum parçaları da manzum olarak çevirmeye, eserin Farsça aslını korumaya gayret göstermiştir. Bununla birlikte Seyyid Ali Kâtib, manzumeleri çevirirken ünlü Çağatay şairlerinden konuya uygun beyitleri derleyerek, Çağatay şairleri eserlerine olan hakimiyetini de ortaya koymuştur. Gazzâlî’nin sultanlara öğütler verirken yazdığı mensur kısımların altına da ünlü Çağatay şairlerinin, özellikle Nevâyî’nin şiirlerini ustalıkla ve metnin bütünlüğünü bozmadan yerleştirmiş ve çalışmasını bu yönüyle Nasîhatü’l-Mülûk’ün diğer dillere yapılan çevirilerinden farklı kılmıştır. Çalışmamız, Çağatayca Nasîhatü’l- Mülûk’teki manzum parçaları, türleri, kaynakları ve eserin konusuyla ilişkisi bakımından incelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Siyâsetnâme, Gazzâlî, Çağatayca, Nevâyî, Temür Sultan

On The Poems in Naṣīḥat al-Mulūk’s Chagatai Translation

Öz

Naṣīḥat al-Mulūk, which was written in Persian during the years 1105-1111 by Imam Ghazzālī, was translated into Chagatai in 1509 by the order of Temur Sultan, the son of Shaybani Khan. Its translator was Sayyid Ali Kātib from Balkh. Under the title of stories and wisdom in Naṣīḥat al-Mulūk, advice and counsel are given to the administrators. To reinforce this advice, verse fragments were used. Some of these poems are translated as verse, while others are translated as prose in the Arabic and Ottoman translations of the work. Sayyid Ali Kātib, who translated Naṣīḥat al-Mulūk into Chagatai, translated the prose parts of the work expertly and also tried to translate the verse parts while trying preserving the original Persian work. However, while translating the poems, Sayyid Ali Kâtib demonstrated his mastery over the works of Chagatai by compiling the appropriate couplets from the famous Chagatai poets. To translate prose parts, Sayyid Ali Kātib used Chagatai poems, especially Navā’ī’s, masterfully and without disturbing the integrity of the text, and made his work different from the translations of Naṣīḥat al-Mulūk into other languages. The aim of this study was to examine the verse pieces, types, sources in Chagatai Naṣīḥat al-Mulūk in terms of their relation to the subject of the original work.

Anahtar Kelimeler

Siyâsetnâme, Gazzâlî, Çağatayca, Nevâyî, Temür Sultan

Kaynakça

• Abik, Ayşehan Deniz. ᶜAlī Şīr Nevāyī’nin Risāleleri Tārīḫ-i Enbiyā ve Ḥükemā Tārīḫ-i Mülūk-i ᶜAcem Münşe’āt, Metin-Gramatikal İndeks-Sözlük, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1993.
• Avcı, Casim.‘Nasîhatü’l-Mülûk’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII. 2006.
• Bagley, Frank Ronald Charles. Ghazālī’s Book of Counsel for Kings (Naṣīḥat Al-Mulūk). Oxford Üniversitesi Yayınları, Londra, 1964.
• Bosworth, C.E, ‘Nasīhat al-Mulūk’, EI VII, 984-987, Leiden 1993.
• Crone, Patricia. ‘Did Al-Ghazâlî Write A Mirror For Princes? On the Authorship of Naṣīḥat al mulūk’, Jerusalem Studies in Arabic in Islam, Volume 10, 167-191 ss. 1987.
• Çağrıcı, Mustafa. Gazzâlî. DİB Yayınları, İstanbul, 2017.
• De Slane, Baron Mac Guckin. Ibn Khallikān’s Wafāyāt al-A‘yān, Bibliographical Dictionary, çev., II. Cilt. s.561, 1842.
• Eckmann, János. Chagatay Manual, Bloomington, 1966.
• Eraslan, Kemal. Nesāyimü’l-Maḥabbe Min Şemāyimi’l-Fütüvve (I Metin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1996. Goca, A. A. Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisi (Önsöz, Giriş, Metin ve Tercüme, Dizin), İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2000.
• Gözütok, Avni. Haydar Tilbe, Mahzenü’l-Esrar (Gramer-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Fenomen Yayınları, Erzurum 2008.
• Hümâî, Celâleddin. Naṣîḥatü’l-mülûk Tahran Meclis Yayınları, 1937.
• Kaçalin, Mustafa S., (haz.) NİYĀZĪ, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, El-Luġātu‘n-Nevā’iyye ve’l- İstişhādātu’l-Çaġātā’iyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
• Karaörs, Metin ᶜĀlī-Şīr Nevāyī Nevādirü’ş-Şebāb, Türk Dil Kurumu Yayınları s. 696 Ankara, 2016.
• Kılıç, Filiz, Bülbül, Tuncay (haz.) Tercüme-i Tıbrü’l-Mesbûk Fî Nasâyihi’l-Vüzerâ ve’l-Mülûk. Âşık Çelebi. Türkiye Bilimler Akademisi, İstanbul, 2017.
• Kut, Günay. ᶜĀlī-Şīr Nevāyī Ġarā’ibü’ṣ-Ṣıġar İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2003.
• Levend, Âgâh Sırrı. “Siyâsetnâmeler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1962, Türk Tarihi Kurumu Basımevi, 167-194 ss., Ankara 1963.
• Mamatkulova, Mamura. Çağatayca Nasîhatü’l-Mülûk Tercümesi (Metin-İnceleme-Sözlük/Dizin). Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2022.
• Mamatkulova, Mamura, Ölmez, Zühal. “Naṣīḥatü’l-Mülūk’ün Çağatayca Çevirisi Üzerine”, Orhon’dan Lena Kıyılarına Türkçe. Geçmişten Günümüze Uluslararası Türk Dili Öğrenci Çalıştayı, 2021, Mart 22, Bildiriler, İstanbul. Kesit, 2021.
• Meier, Fritz. “Al-Ǧazzâlī, Abû Hâmid Muhammad: Nasîhatu’l-mulûk and Ǧalāl’i Humā’ī”. Zeitschrift der Deutschen Morgen ländischen Gesellschaft, Volume 93 (n.F. 18), 3/4, p. 395-408, 1939.
• Navaiy, Alişer. Mükammal Asarlar Toplami Yigirma Tomlik On Altinçi Tom, Özbekistan Cumhuriyeti Fenler Akademisi “Fen” Yayınları, Taşkent, 2000.
• Orinbayev, A, Yepifanova. L. M, Özbekiston SSR Fanlar Akademiyasining Şarq Qolyazmaları Toplami, VII. cilt, s. 319-320, 1964.
• Ölmez, Zühal: “Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzerine Araştırmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi-Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 5. Cilt 5, Sayı: 9, s. 173-219, İstanbul 2007.
• Ölmez, Zühal, Ebulgazi Bahadır Han-Şecere-yi Terākime, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2020.
• Tek, Abdurezzak (çev). İmam Gazzâli, Hakikat Arayışı el-Munkız Mine’d-Delâl, Emin Yayınları, Bursa, 2017. Türk, Vahit, Doğan, Şaban. Ali Şir Nevâyî Hayretü’l-Ebrâr. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2015.
• Türk, Vahit. Ali Şir Nevâyî Münacât Çihil Hadis (Kırk Hadis) Nazmü’l Cevâhir Kitab-ı Sırâcü’l-Müslimîn.
• Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2017.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Gazali’nin Bazı Eserlerinin Türkçe Tercümeleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX. Cilt, s. 59-69, 1961.
• Watt, Montgomery, Muslim Intelectual. A Study of al-Ghazālī. Edinburgh Üniversitesi Yayınları, 1963.
• Watt, Montgomery (çev. Hanifi Özcan), Müslüman Aydın – Gazâlî Hakkında Bir Araştırma, Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Khismatullin, A.A, Nazidatel’nıye Soçineniya Al-Gazali. I. Nasihat al-Muluk. Uçenıye Zapiski Kazanskogo Universiteta. 2013.
• Yazar, Sadık. “Gazzâlî’nin XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı Türkçesine Tercüme Edilen Eserleri”, Dîvan Disiplinlerarası Çalışmaları Dergisi, 16. cilt, 31. Sayı, s. 67-156, 2011.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük), Kesit Yayınevi, İstanbul, 2013