On the name “Äšir” in the Tonyukuk Inscription

Yıl 2023, , 913 - 919, 29.12.2023

Asuman Baş Çevirmen: Asuman Baş

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1354762

Öz

The name of the ancient Turkic ruling clan is written in Middle Chinese as 阿史那 (ā shǐ nà). Scholars have long inferred that this word is derived from the Khotan-Saka language and signifies “blue” as expressed in the forms āṣṣeina ~ āṣṣana. However, there is a clan name positioned between the words türük and bodun in the Tonyukuk inscription and researchers often read it as sir. It can be read as äšir according to the rules of the Turkic runic script. Several pieces of evidence indicate that the word could convey the name of the ancient Turkic ruling clan. It is thus plausible to construe the phrase türük äšir bodun occurring five times in the Tonyukuk inscription as meaning Turk Äšir people. With the reading and interpretation of the expression in this manner, it can be argued that the name 阿史那 (ā shǐ nà), considering historical sources, is a distorted form of an Old Turkic word and its written representation in Middle Chinese. Consequently, the Soviet and Western scholarly hypothesis associating the etymology of the name of the ruling clan of the First and Second Turkic Empires with Indo–Iranian languages, particularly the Middle Eastern Iranian, must be rejected. This study assesses the word presented five times in the Tonyukuk inscription as s2Ir2 and suggests that in its historical context, Turk Äšir people may be the name of one of the twelve Turks in the Second Turkic Khaganate period.

Anahtar Kelimeler

Ashina, Tonyukuk inscription, äšir, the twelve Turks, türük äšir bodun

Tonyukuk Yazıtı’nda “Äšir” Şeklinde Geçen İsim Hakkında

Öz

Orta Çincede 阿史那 (ā shǐ nà) şeklinde geçen Eski Türklerin yönetici boyunun adı, bazı bilim insanları tarafından Hotan-Saka dilinde “mavi” anlamına gelen āṣṣeina ~ āṣṣana sözcüğünden türemiş olarak değerlendirilir. Ancak Tonyukuk Yazıtı’nda geçen ve türük ile bodun sözcükleri arasında yer alan, araştırmacılar tarafından da genellikle sir şeklinde okunan boy adı, Türk-Runik yazı sisteminin kurallarına koşut bir şekilde, sözcüğün başında tasarlanan bir vokal aracılığıyla äšir diye okunabilir ve sözcüğün birtakım dayanaklar temelinde, Eski Türklerin yönetici boyunun adı olduğu düşünülebilir. Bu sebeple, Tonyukuk Yazıtı’nda beş kez geçen türük sir bodun ifadesinin “Türk Eşir halkı” anlamıyla türük äšir bodun olarak okunması mümkündür. İfadenin bu şekilde okunması ve anlamlandırılmasıyla birlikte 阿史那 (ā shǐ nà) adının, tarihî kaynaklar da göz önüne alındığında, Eski Türkçe bir sözcüğün bozulmuş biçimi ve Orta Çincedeki yazılışı olduğu iddia edilebilir. Bu nedenle, Birinci ve İkinci Türk Kağanlığı’nın yönetici boyunun adının etimolojik olarak Hint-İran, özellikle Orta Doğu İran dilleriyle ilişkilendirildiği Sovyet ve Batılı bilim adamlarına ait hipotezin artık reddedilmesi gerekir. Bundan hareketle bu çalışmada, Tonyukuk Yazıtı’nda beş kez geçen ve harf çevrimi s2Ir2 şeklinde olan sözcük ile sözcüğün geçtiği ifade üzerine değerlendirmelerde bulunulmuş olup tarihî bağlamında “Türk Eşir halkı”nın İkinci Türk Kağanlığı Dönemi’ndeki “On İki Türk”ten birinin adı olabileceği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Aşina, Tonyukuk Yazıtı, äšir, On İki Türk, türük äšir bodun

Kaynakça

• Базылхан Н. Көне түрiк бiтiктастары мен ескерткiштерi (Орхон, Енисей, Талас). – Қазақстан тарихы туралы түркi деректемелерi. II том. Алматы, 2005 [Bazilhan N. Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orhon, Yenisey, Talas). – Kazakstan Tarihi Turalı Türki Derektemeleri. II Tom. Almatı, 2005]. google scholar
• Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтнүүд ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). Уб., 2009 [Batsüren B. Öndör Teregtnüüd ba Ertnii Türegüüd (VI-IX Zuun). Ulaanbaatar, 2009]. google scholar
• Баттулга Ц., Өргөнбуян Б. “Арван хоёр Түрэг”-ийн талаарх сурвалжийн мэдээ. // Ази судлал. Volume III. Уб., 2017: 507-510 [Battulga Ts.; Örgönbuyan B. “Arvan Hoyor Türeg”iin Talaarh Survaljiin Medee. Azi Sudlal. Volume III. Ulaanbaatar, 2017: 507-510]. google scholar
• 大澤孝. ホル・アスガト (Хөл Асгат) 碑銘再考. [内陸アジア言語の研究 ＸＸＶ] 2010: 1-73; Ōsawa T. A hypothesis on the etymology of the Old Turkic royal clan name Ašina/Ašinas and the transformation process in the early Abbasid period. Chronica 11: 143-151. google scholar
• Yoshida Y.; Moriyasu T. Bugut inscription. In: Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998. The Society of Central Eurasian Studies. Osaka, 1999: 122- 125. google scholar
• Pulleyblank E.G. Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle and Early Mandarin. Vancouver, 1991. google scholar
• Klyashtorny S.G. The Royal Clan of the Turks and the Problem of Early Turkic-Iranian Contacts. Acta Orientalia Hungaricae. Vol. 47, No. 3 (1994): 445-447. google scholar