AZERBAYCAN ATABEYLİĞİ’NİN KURULUŞU VE ATABEY İLDENİZ

Yıl 2018, , 45 - 65, 27.06.2018

Hüseyin Kayhan

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.437781

Cited By: 1

Öz

Irak Selçukluları Devleti 1120’de resmen kurulduğu andan itibaren

komutanlarının sultanlar üzerindeki baskıları zamanla tahammül edilemeyecek

boyutlara ulaşmış, bu da Mûsul, Azerbaycan, Erbil, Huzistan, Şehrizor, Meraga

gibi yerlerde bağımsız siyasî yapıların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştı. Bu

siyasî yapıların içinde Azerbaycan ve burada atabeylik kuran İldeniz’in özel bir

yeri vardı. İldeniz, 1141’de yönetmek için gittiği Nahcivan’da, Azerbaycan’daki

güçlü Selçuklu komutanlarının ölümleri ile ortaya çıkan boşluğu doldurarak

kısa sürede bütün bölgenin en güçlü kişisi haline geldi. Yirmi yıl sonra 1160’da

üvey oğlu Arslanşah’ı Irak Selçukluları tahtına oturtarak onun adına devleti

yönetmeğe başladı. Öldüğü Ocak 1176 tarihine kadar yaklaşık 16 yıl bu işi

başarıyla yaptı. Bir yandan da Azerbaycan’da kendisinden sonra oğulları ve

torunlarının yarım asır boyunca yönetecekleri bir devlet kurmayı başardı.

Anahtar Kelimeler

Irak Selçukluları Devleti, Atabey İldeniz, Azerbaycan, Sultan Arslanşah, Gürcü Krallığı

FOUNDATION OF THE ATABEG PRINCIPALITY OF AZERBAIJAN AND ATABEG ILDENIZ

Öz

Since the Seljuk Sultanate of Iraq was formally established in 1120, the pressure

of its commanders on the sultans had reached a level that became intolerable

over time, which laid the foundation for the emergence of independent political

structures in places like Mosul, Azerbaijan, Arbil, Khuzestan, Shahrizor and

Maragha. Among these political structures, Azerbaijan and Ildeniz, who founded

an atabeg principality here, had a special place. Ildeniz became the strongest

person of the whole region in a short time in Nakhchivan, where he went to

administer in 1141, filling the gap created by the deaths of the powerful Seljuk

commanders in Azerbaijan. Twenty years later, in 1160, his step son Arslanshah

began to rule the state on behalf of the Iraqi Seljuks. For nearly 16 years until

his death in the January of 1176, he successfully accomplished this work. On

the other hand, he succeeded in establishing a state in Azerbaijan that would be

ruled by his sons and his grandchildren half a century after himself.

Anahtar Kelimeler

Seljuk Sultanate of Iraq, Atabeg Ildeniz, Azerbaijan, Sultan Arslanshah, Kingdom of Georgia

Kaynakça

• ABÛ’L-FARAC, Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ö. R. Doğrul, 2 cild, Ankara, 1987. AKOPYAN, A.,Mosanef, F., “Billoncoinage of Shams al-Dīn Eldegüz and his circle (531-622/1136-1225 CE)”, Studia Iranica, 40/1 (2011), 69-98. ALLEN, W. E. D., A History of The Georgian People, London, 1932. ALYÂRÎ, H., Azerbaycan Atabeyleri İl-Deniz Oğulları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1966. ANİLİ KADI BURHANEDDİN, Enîsu’l-Kulûb, Kısmen nşr. F. Köprülü, “Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27, Temmuz, 1943. ANİLİ SAMUEL, Tables Chronologiques, Fr. tr. M. Brosset, Petersburg, 1876. Anonim Gürcü Vekayi-namesi, Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), çev. H. Andreasyan, Ankara, 2003. BALA, M., “Ildenız”, Eİ (New Edition), III, 1110. BUNDÂRÎ, Zubdeu’n-Nusra ve Nuhbetu’l-Usra, çev., K. Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul, 1943. BUNYADOV, Z., Azerbaycan Atabeyleri Devleti 1136-1225, Baku, 2007. CUVEYNÎ, Târîh-i Cihan Guşa, çev. M. Öztürk, 3 cild, Ankara, 1988. DEVLETŞAH SEMERKANDÎ, Tezkire-i Devletşah, çev. N. Lugal, 4 cild, İstanbul, 1990. EBÛ’L-FİDÂ, Kitâbu’l-Muhtasar fi Ahbâri’l-Beşer, 3 cild, İstanbul, 1286. EBÛ’L-HAYR ZERKÛB-İ ŞÎRÂZÎ, Şîrâz-nâme, thk. B. Kerîmî, Tehran, 1310-1350. EBÛ ŞÂME, Kitâbu’r-Ravdateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn, Nşr. M. H. M. Ahmed, Kahire, 1958. ELİSSEEF, N., Nur ad-Din un Grand Prince Musulman de Syrie au Temps Croisades (511-568/1118-1174), 3 cild, Damascus, 1967. GAFFÂRÎ-Yİ KAZVÎNÎ, Târîh-i Cihan Ârâ, Nşr. Seyyid Kâzım Mûsevî, Tahran, 1342. HAMDULLAH MUSTEVFÎ KAZVîNî, Târîh-i Güzîde, Nşr. E. G. Browne, c. I, London, 1910. HOLT, P. M., Haçlılar Çağı, 11. Yüzyıldan 1517’ye Yakındoğu, çev. Ö. Arıkan, İstanbul, 1999. HUSEYNÎ, Ahbâru’d-Devleti’s-Selcukiyye, çev. N. Lügal, Ankara, 1943. İBN İSFENDİYâR, Târîh-i Taberistan, Nşr. A. İkbâl, Tahran, ş.1320. İBN KESîR, el-Bidâye ve’n-Nihâye, çev. M. Keskin, Büyük İslâm Tarihi, 15 cild, İstanbul, 1995. İBN ŞEDDÂD, el-A‘laku’l-Hatîre fî Zikri Umerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, Nşr. Yahya Abbâre, Dimaşk, 1978. İBNÜ’L-ADÎM, Zubdetu’l-Haleb min Târîhi Haleb, Nşr. S. Dahhan, 3 cild, Dimaşk, 1951-71. İBNÜ’L-CEVZî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, 10 cild, Haydarabad, 1357. İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil fî’t-Târîh, çev. A. Özaydın, A. Ağırakça, İslâm Tarihi, İbnu’l- Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, 12 cild, İstanbul, 1987. İBNÜ’L-ESîR, et-Târîhu’l-Bâhir fî Devleti’l-Atabekiyye, Nşr. A. A. Tolaymat, Kahire, 62 1963. İBNÜ’L-EZRAK, Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid, çev. A. Savran, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), Erzurum, 1992. İBNÜ’L-KALÂNİSî, Zeyli Târîhu Dımaşk, Nşr. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908. İMÂDEDDİN İSFAHANî, Sana’l-Berku’ş-Şâmî, Nşr. R. Şeşen, I, Beyrut, 1971. KAFESOĞLU, İ., Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1984. KAYHAN, H., “Azerbaycan Atabegleri İldenizlilerin paraları”, Yeni Türkiye, Kafkaslar Özel Sayısı II, Yıl 21, S. 72, Temmuz-Aralık 2015, 793-816. KAYHAN, H., “Huzistan Türkmen Atabegliği (1147-1194)”, Yeni Türkiye 82 – Ortadoğu Özel Sayısı, Ankara, 2016, 90-97. KAYHAN, H., Irak Selçukluları, Konya, 2001. KAYHAN, H., “Meraga Atabegleri Aksungurlular (1116-1209)”, Yeni Türkiye, Kafkaslar Özel Sayısı II, Yıl 21, S. 72, Temmuz-Aralık 2015, 314-322. KAYHAN, H., “Selçuklular Devrinde Türk Saraylarında Fars Şâirleri”, Turkish Studies, vol. 6/1, Winter, 2011, 1433-1441. KESREVî-İ TEBRİZî, Şehr-i Yârân-ı Gumnâm, 3 cild, Tahran, 1307-1308. KIRZIOĞLU, F., Kars Tarihi I, İstanbul, 1953. KIRZIOĞLU, F., Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, Ankara, 1992. LUTHER, K. A., “Atābakān-e ĀḎarbāyjān”, Encyclopedia İranica, II/8, 2011. MERÇİL, E., Fars Atabeyleri Salgurlular, Ankara, 1975. MERÇİL, E., Kirman Selçukluları, Ankara, 1989. MİKHİTAR GOŞ, Kronik, İng. tr. C. J. F. Dowsett, “The Albanian Chronicle of Mxitar Gos”, BSOAS, XXI/1 (1958). MİNORSKY, V., Studies in Caucasian History, London, 1953. MİRHOND, Târîhu Ravzatu’s-Safâ, Tahran, 1339. MUHAMMED AVFÎ, Lubâbu’l-Albâb, Nşr. E. G. Browne, London, 1903. Nizami Gencevi Eserleri, Bakü, 2013. NİZÂMÜ’L-MÜLK, Siyâset-Nâme, Haz. M. A. Köymen, Ankara, 1999. RÂVENDî, Râhatu’s-Sudûr ve Âyeti’s-Sûrûr, çev., A. Ateş, Râhatu’s-Sudûr ve Âyeti’s- Sûrûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), 2 cild, Ankara, 1957-60. REŞÎDEDDÎN FAZLULLAH, Câmiu’t-Tevârih, Selçuklularla İlgili Kısmını Nşr. A. Ateş, Ankara, 1960. RUNCIMAN, S., Haçlı Seferleri Tarihi, çev. F. Işıltan, 3 cild, Ankara, 1986-87. SIBT İBNU’L-CEVZî, Mir’atu’z-Zeman fî Târîhi’l-A’yân, 2 cild, Haydarabad, 1951- 52. SÜMER, F., “Saltuklular”, SAD, III, Ankara, 1971, 391-433. SÜMER, F., Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara, 1990. SÜRYANİ MİHAİL, Vekayinâme, İkinci Kısım (1042-1195), çev. H. D. Andreasyan, 1944 (TTK Kütüphanesi’nde bulunan basılmamış tercüme). TAKKUŞ, M. S., Târîhu’z-Zengîyyun fî’l-Mûsul ve Bilâdi’ş-Şâm, Beyrut, 1999. TURAN, O., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, 1980. TURAN, O., Selçuklular Tarihi ve Türk – İslâm Medeniyeti, İstanbul, 1980. URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. H. D. Andreasyan, Ankara, 1987. VARDAN VARTABET, “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, çev. H. D. Andreasyan, 63 TSD, I, İstanbul, 1937. WEİL, G., Geschichte der Islamichen Völker, 3. Cild, Stuttgard, 1866. YAHYA B. ABDÜLLATÎF EL-HÜSEYNÎ EL-KAZVÎNÎ, Kitâb-ı Lubbu’t-Tevârîh, Nşr. Seyyîd Celâleddîn Tehrânî, Tahran, 1315 hş. YINANÇ, M. H., “Arslan-Şah”, İA, I, 610-615. ZÂHİREDDÎN FARYÂBÎ, Dîvân-ı Zâhir-i Faryâbî, Meşhed, 1337 ş. ZÂHÎREDDİN NİŞABURÎ, Târîh-i Âl-i Selçuk, Nşr. İ. Afşar, Tahran, 1332. ZEHEBÎ, Târîhu’l-İslâm, Nşr. Omar Abdusselâm Tedmurî, Beyrut, 1994, (H.551-560 Yılları Olaylarını İhtiva Eden Cild).