MUSTAFA ÇOKAYOĞLU’NUN KALEMİNDEN ENVER PAŞA VE PAŞA’NIN ŞEHADETİ

Yıl 2018, , 77 - 89, 27.06.2018

Tülay Köseoğlu

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.437801

Öz

Türk Dünyası’nın önemli sîmȃlarından biri olan Enver Paşa, Osmanlı

Devleti’nin I. Dünya Savaşı’nda yenilen devletler arasında yer alması

sonucu ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. 1917-1924 yılları arasında

Türkistan’ı bağımsızlığa kavuşturmak amacıyla yapılan Basmacılık

Hareketi’ne 1921 yılında katıldı ve bu mücadeleye yeni umutlar

kazandırdı. Enver Paşa’nın Türkistan’daki tüm Türkler arasında milli

şuuru bilinçlendirerek tek bayrak altında toplamak amaçlıyla giriştiği

faaliyetler Bolşevikleri çok rahatsız etti.

Yaşamının son yıllarını Kafkasya’da ve Türkistan’da mücadele

içerisinde geçiren Enver Paşa, Basmacılık Hareketi’nin lideri oldu ve

Ruslarla mücadele etti. Ancak Türkistan’daki bu bağımsızlık mücadelesi

başarıya ulaşamadı. Askeri bakımdan mağlup olan Enver Paşa’nın

1922 yılında Bolşevikler tarafından şehit edilmesi tüm Türkistan’ı

yasa boğdu. Paşa’nın ölüm anı çeşitli spekülasyonları da beraberinde

getirdi. Bu makalede Türklüğün, Türk Birliği’nin, bağımsız Türkistan

ideallerinin öncülüğünü yapan ve bunu tüm dünyaya duyurmaya çalışan

siyasi aktör ve fikir adamı Mustafa Çokayoğlu (1890-1941) tarafından

çıkarılan Yaş Türkistan1 dergisinde kaleme alınan makaleler(in)den yola

çıkılarak, Enver Paşa (1881-1922) ile ilgili izlenimler aktarılacaktır.2

Çokay, Türkistanlılar açısından Enver Paşa’nın önemini, Bolşevikler

ile olan ilişkisini, Türkistan ve Avrupa basınında Enver Paşa algısını,

ölümüne ilişkin ortaya çıkan spekülasyonları ve Türkistan’daki

başarısızlığının sebeplerini, Enver Paşa ile beraber olan Türkistanlıların

söylediklerinden ve bizzat kendisinin şahit olduğu olaylardan yola

çıkarak değerlendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Çokayoğlu, Enver Paşa, Türkistan, Türkistan Millî Mücadelesi, Yaş Türkistan

ENVER PASHA AND HIS DEATH FROM MUSTAFA ÇOKAYOĞLU’S PEN

Öz

Enver Pasha, one of the most important figures o f t he Turkish

World, had to leave the country when the Ottoman Empire became

one of the defeated states in the World War I. In 1921, he joined the

Basmachi Movement, which was held in 1917-1924 in order to restore

independency of Turkestan, and brought new hopes to the struggle.

The Bolsheviks were very uncomfortable with Enver Pasha’s activities

carried out with the intention of raising the national awareness among

all Turks in Turkestan and gather them under a single flag.

Enver Pasha, who spent the last years of his life with the struggle in

the Caucasus and in Turkestan, became the leader of the Basmachi

Movement and fought the Russians. However, this struggle for

independence in Turkestan did not become successful. Enver Pasha,

who was defeated militarily, was killed by the Bolsheviks in 1922, and

all Turkestan was grieved by his death. The moment of Pasha’s death

entailed various speculations. This article explains Mustafa Çokay’s

impressions of Enver Pasha (1881-1922) based on the articles penned

under various titles in the mag Yaş Türkistan by Mustafa Çokayoğlu

(1890-1941), a political actor and an intellectual who was the leader

of the Turks, the Turkish Unity, and the independent Turkestan ideal(s)

and worked to announce this to the whole world. Çokay evaluated the

importance of Enver Pasha for the Turkestani, his relationship with the

Bolsheviks, the Enver Pasha perception in the Turkestani and European

press, the speculations about his death, and the reasons for his failure

in Turkestan, based on what the Turkestani who were with Enver Pasha

told and what he personally witnessed.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Çokayoğlu, Enver Pasha, Turkestan, Turkestani National Struggle, Yach Turkestan

Kaynakça

• AGABEKOV, Grigoriy Sergeyeviç, Enver Paşa Nasıl Öldürüldü?, (Haz. Hasan Babacan ve Servet Avşar), Bengi Kitap Yayın, İstanbul, 2011. ASLAN, Yavuz, Birinci Doğu Halkları Kurultayı (1-7 Eylül 1920 Bakü), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2007, s. 248-250. ATAÖV, Türkkaya, “1 – 7 Eylül 1920 Doğu Halkları Birinci Kongresi’nde (Bakü) Enver Paşa’nın Konuşma Metni ve Bununla İlgili Kongre Kararı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, C. 29, Ankara 1974, S. 1, s. 43- 51. BADEMCİ, Ali, 1917-1934 Türkistan Millî İstiklal Hareketi Korbaşılar ve Enver Paşa (2), Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008. BARDAKÇI, Murat, Enver, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015. ÇAĞATAY, Tahir, «Enver Paşa’nıñ Şehadeti (Burungı Çekist Agabekov Hatıratı Münasebetiyle) Yeni Türkistanıñ 32 nçi sanından)”, Yaş Türkistan, II/16, Mart 1931, s. 28-37. ÇAĞATAY, Tahir, “Burungu Çekist Agabekov Hatıralarından”, Yaş Türkistan, I/11, Ekim 1930, s. 19-21. ÇAĞATAY, Tahir, Elter, “Burungu Çekist Agabekov Hatıralarından [II] Türkistan’da Satuçı Sıfatıyla Basmaçılar İçinde… ”, Yaş Türkistan, I/13, Aralık 1930, s. 31- 35. ÇAĞATAY, Tahir, Elter, “Enver Paşa’nın Şehadeti (Çekist Agabekof’un Hatıratı Münasebetiyle)”, Yeni Türkistan, V/32, Şubat 1931, s. 3-9. ÇOKAY, Mustafa, “Türkistan’da Basmacı Hareketi”, (Çev. Eşref. B. Özbilen), Türkistan, 1988, S. 4, s. 13-18. ÇOKAYOĞLU, Mustafa, “Merhum Enver Paşa Hakkında Hatıra Parçaları (4- 1922/ VIII - 1932)”, Yaş Türkistan, III/33, Ağustos 1932, s. 5-12. HIDIRALİYEV, Darhan, Mustafa Çokay: Hayatı, Faaliyetleri ve Fikirleri, Yeni Avrasya Yayınları, Ankara, 2001. İNAN, Arı, Enver Paşa’nın Özel Mektupları, İmge Kitabevi, Ankara, 1997, s. 73. İSİMSİZ, “Enver Paşa (Ölümü’nüñ 17 Yıl Tulu Münasebetiyle)”, Yaş Türkistan, IX/104-105, Temmuz-Ağustos 1938, s. 2–5. İSİMSİZ, “Merhum Enver Paşa’nıñ Şehadet Yıldönümü”, Yaş Türkistan, X/116-117, Temmuz-Ağustos 1939, s. 56. KARA, Abdulvahap, Türkistan Ateşi: Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Mücadelesi, Da Yayıncılık, İstanbul, 2002. KÖSEOĞLU, Tülay, Sovyetler’in Türkistan’ı Dönüştürme Siyasetine Muhalefet: Yaş Türkistan Dergisi (1929-1939), (Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2014. M. “İbrahim Bik Lakaylı”, Yaş Türkistan, II/20, Temmuz 1931, s. 27. M.Ç. “Türkistan’ıñ Bahtsızlığı ve Ondan Kurtuluş Yulı”, Yaş Türkistan, III/27, Şubat 1932, s. 11–17. TOGAN, Zeki Velidî, Bugünkü Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi, C. I, İstanbul, 1981. TÜRKİSTANLI BAYSUN, Abdullah Recep, Türkistan Millî Hareketleri, İstanbul, 87 1943. Yaş Türkistan, “Alman Matbuatında: Basmaçılık Hareketi Enver Paşa’nıñ Şehadeti”, Yaş Türkistan, II/22, Eylül 1931, s. 47.