Contributions to the Old Uyghur Hendiadyses

Yıl 2021, , 151 - 175, 28.12.2021

Berker Keskin

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.893699

Öz

Hendiadyses are a form of expression and consists of more than one word with synonyms, near-synonyms, or antonyms. They have been used frequently in the Turkish language from the past to the present, to strengthen the wording. In this regard, the usage of hendiadyses is notably high in the Old Uyghur Turkish period when there were various religious and cultural interactions, and, therefore, there were different linguistic contacts. Most of Old Uyghur works have a religious character and hendiadyses found in these works have been studied extensively. But my aim here is to determine the hendiadyses in texts that have neither religious nor literary purpose. These texts were arranged according to daily life needs. Most of them have the characteristics of a contract, and so, they were also called “Old Uyghur legal documents.” Also, they contain resources about the social, economic, and juridical life of the period, in addition to language data. Hendiadyses were also used in certain standards in the legal documents, which have a wide range from buying and selling, hiring, exchange and loan transactions to will, petition and orders. In this article, I determined the hendiadyses in these texts. Besides, I give their meaning and present examples of contexts with modern Turkish translation.

Anahtar Kelimeler

Hendiadys, Duplication, Old Uyghur Turkish, Legal documents, Orders

Eski Uygurca İkilemelere Katkılar

Öz

İkilemeler temelde eş, yakın veya zıt anlamlı birden fazla sözcükten meydana gelen söz öbeği olarak anlatımı pekiştirmek adına Türk dilinde geçmişten günümüze sıklıkla kullanılan bir ifade biçimidir. Bu bakımdan farklı dinî ve kültürel etkileşimler ile buna bağlı farklı dilsel temasların olduğu Eski Uygur Türkçesi döneminde ikilemelerin kullanımı oldukça fazladır. Büyük çoğunluğu dinî karaktere sahip olan bu dönem eserlerinde çeşitli yapılardaki ikilemeler pek çok kez çalışmalara konu olmuştur. Ancak burada amaç, Eski Uygur Türkçesinin dinî veya edebî herhangi bir amaç taşımadan hazırlanan metinlerinde yer alan ikilemelerin tespitidir. Günlük hayatın ihtiyaçları doğrultusunda düzenlenmiş ve çoğu sözleşme niteliğinde olan bu metinler, diğer bir deyişle Eski Uygur hukuk belgeleri dil verileri dışında dönemin sosyal, ekonomik ve hukukî yaşamı hakkında da kaynak oluşturur. Alım-satım, kiralama, takas ve borç işlemlerinden vasiyet etme, azat etme, dilekçe ve buyruklara kadar çok çeşitli bir yelpazeye sahip olan hukuk belgelerinde de ikilemeler belli ölçütlerde kullanılmıştır. Bu makalede, ilgili belgelerde yer alan ikilemeler tespit edilmiş; anlamları verilerek bağlam örneği, Türkiye Türkçesine aktarımı ile birlikte sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İkileme, Tekrar, Eski Uygur Türkçesi, Hukuk belgeleri, Buyruklar

Kaynakça

• Ağca, Ferruh. “Eski Uygurca İştikaklı İkilemeler Üzerine”. Alkış Bitigi. Kemal Eraslan Armağanı içinde, ed. Bülent Gül, 17-30. Ankara: TKAE, 2015.
• Bozok, Emrah. Eski Uygur Türkçesinde İştikaklı İkilemeler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012.
• Can, Meltem. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2010.
• Çağatay, Saadet. “Uygurcada Hendiadyoinler”. DTCF Yıllık Çalışmalar Dergisi I, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları 1940-41 (1944): 97-144. [Yeni baskı: Çağatay, Saadet. “Uygurcada Hendiadyoinler”. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, 1978, 29-66.]
• Foy, Karl. “Studien zur Osmanischen Syntax: I. Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba.” Mittheilungen des Seminars für Orientalische Sprachen Cilt: II/II. Berlin: Commissionsverlag von W. Spemann, 1899, 105-136.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. 29. Basım. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010.
• Karaman, Ahmet. Eski Türkçede (VIII.-XII. Yüzyıl) İkilemeler. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 2021.
• Keskin, Berker. Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri ve Söz Varlığı. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2020.
• Korkmaz, Zeynep. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 5. Baskı. Ankara: TDK Yayınları, 2017.
• Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. TDAY-Belleten LXV/II (2017): 243-311.
• Ölmez, Mehmet ve Gönül Aris. “Eski Uygurca Ölüler Kitabı’ndaki İkilemeler Üzerine”. TDAY-Belleten LXVII (Haziran 2019): 39-64.
• Ölmez, Mehmet ve Simge Sevim. “Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler”. Türkiyat Mecmuası XXIX/ II (2019): 499-524.
• Sevim, Simge. Kşanti Kılguluk Nom Bitig ve Daśakarmapathāvadānamālā’da İkilemeler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2019.
• Şen, Serkan. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2002. Türkçe Sözlük. 11. Baskı. Haz. Şükrü Halûk Akalın vd. Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Uygurca Dışastvustık’ta İkilemeler Üzerine Notlar”. Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde, ed. Bülent Gül, 465-482. Ankara: TKAE, 2013.
• Yıldız, Sümbül Begüm. Eski Uygurca Maitrisimit’te İkilemeler (Kumul Nüshası). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Beykent Üniversitesi, 2019.