ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ SABATAYCILIK TARTIŞMALARI: TÜRK SESİ GAZETESİ’NDEN 1924 TARİHLİ BİLİNMEYEN BİR TEFRİKA

Yıl 2015, Cilt: 25 Sayı: 1, 189 - 233, 01.06.2015

CENGİZ Şişman MUHARREM Varol

Öz

ÖZ

1 Ocak 1924 tarihinde Sabatay kökenli bir kimliğe sahip tüccar Karakaş-zâde Rüştü’nün M. Kemal Paşa’ya yazdığı açık mektupta, Selanikliler diye bilinen Dönme cemaati hakkında bir takım ifşaat ve şikâyetlerden bahsedilmekteydi. Bu mektuptan sonra matbuat âleminde Dönmelik üzerinde hayli sıcak tartışmalar yaşandı. Mübadele olayına denk gelen ve lehte ya da aleyhte cereyan eden bu tartışmalar bugün akademik ve popüler litartürde yeterince bilinmektedir. Aynı tarihlerde İzmir’de çıkan ve milliyetçi bir söyleme sahip Türk Sesi gazetesinde yayınlanan bir yazı dizisi ise bu münakaşaya doğrudan iştirak etmiş ve tarafsız bir çaba göstermesine rağmen Sabataycılık hakkında apolejetik bir metin ortaya çıkmıştır. İşbu makalede bahsi geçen tefrika konu edinilmekte olup, döneme dair tartışmalara değinilmiş ve yazı dizisi transkribe edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sabataycılık, Avdetîlik, Dönme, Mübadele, Türk Sesi Gazetesi

SABBATEAN CONTROVERSY IN EARLY TURKISH REPUBLICAN PERIOD: AN UNKNOWN SERIAL IN TURK SESI NEWSPAPER (1924)

ABSTRACT

At the end of 1923, Karakaş-zâde Rüstü who was of a Dönme origin merchant lodged a petition about his community, also known as Avdetîs and Selaniklis, to the Turkish Parliament. The petition, which was published in one of the Turkish dailies on January 1, 1924, triggered a series of discussion and fierce disputes about the past, present and future status of the Dönme communities. Pamphlets, letters, and newspaper articles followed one another. The rise of new nation-states and subsequent Mübadele, the forced population exchange between Turks in Greece and Greeks in Turkey were some of the key historical factors which fueled the discussion. A hitherto unknown newspaper serial, dated January 1924 and published in Turk Sesi, furnishes us new details about this important controversy. Even though the author of the text is still unidentified, his stated aim is to write an objective account of the Dönmes. After examining the historical context of the controversy, the purpose of this article is to publish the transliteration of this apologetic text with explanatory footnotes.

Key Words: Sabbatean, Avdetî, Dönme, Mübadele, Turk Sesi Newspaper

Anahtar Kelimeler

Sabataycılık, Avdetîlik, Dönme, Mübadele, Türk Sesi Gazetesi

Kaynakça

• 1- İNCELEME-ARAŞTIRMA
• AFYONCU, Erhan, Sahte Mesih Osmanlı Belgeleri Işığında Dönmeliğin Kurucusu Sabatay Sevi ve Yahudiler, Yeditepe, İstanbul 2013.
• AHMED SAFİ, Dönmeler Adeti, Haz. Ertuğrul Düzdağ, Zwi Geyik, İstanbul 2004.
• AKAR, Rıdvan, Aşkale Yolcuları, Belge, İstanbul 1999.
• AKTAR, Ayhan, Varlık Vergisi, İletişim, İstanbul 2000.
• ALMAZ, Ahmet, Tarihin Esrarengiz Bir Sayfası, Kültür, İstanbul 2002.
• ANDREADIS, Yorgo, Gizli Din Taşıyanlar, Belge, İstanbul 1999.
• ARIKAN, Zeki, “Kurtuluştan Sonra İzmir’de Çıkan İlk Gazete: Türk Sesi”, Merkezi, (http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-22/kurtulustan-sonra-izmirde- cikan-ilk-gazete-turk-sesi, (Erişim Tarihi 13.10.2014). 1991),
• BAER, Marc David, The Dönme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries, and Secular Turks, Stanford University Press, 2009.
• _____, “Globalization, Cosmopolitanism and The Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul”, Journal of World History, Vol. 18, No. 2 (2007).
• BALİ, Rıfat, The "Varlık Vergisi" Affair: A Study of Its Legacy, Selected Documents, Isis Press, Istanbul 2005.
• BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, Gözlem, İstanbul 2002.
• BESSEMER, Paul, “Who is a Crypto-Jew? A historical survey of the Sabbatean Debate in Turkey,” Kabbalah 9 (2003), s. 109-153.
• CENGİZ, Hayrullah, “Avdetîlik’ten İhtida Eden Selanikli Bir Kızın Evliliği”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 18 (2008), s. 87-108.
• ÇAĞAPTAY, Soner, Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey Routledge, London 2006.
• DANON, Abraham, “Une Secte Judeo-Musulmane en Turquie.” REJ, 25 (1897), s. 264–281.
• _____, Etudes Sabbatiennes, Paris 1910.
• DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Yakın Tarihimizde Dönmelik ve Dönmeler, İz, İstanbul 2012.
• GORDLEVSKY,W., “Zur Frage Uber die ‘Dönme,’” Islamica, 2 (1926), s. 200-218
• GALANTE, Abraham. Nouveaux Documents sur Sabbetai Sevi; Organisation et us et Coutumes deses Adeptes, Fratelli Haim, İstanbul 1935.
• _____, Sabatay Sevi ve Sabataycıların Gelenekleri, (Çev. Erdoğan Ağca), Zwi Geyik, İstanbul 2000.
• GÖKAÇTI, Mehmet Ali, Nüfus Mübadelesi, İletişim, İstanbul 2003.
• GÖVSA, İbrahim Alaattin, Sabatay Sevi, Semih Lütfi Kitapevi, İstanbul 1940.
• _____, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, Yedigün Neşriyat, t.y.
• HASLUCK, F. W., The Crypto-Christian of Trebzinod, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 41, Part 2 (1921), s. 199-202.
• İNAL, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, Dergâh, İstanbul 1982.
• KÜÇÜK, Abdurrahman, Dönmelik ve Dönmeler Tarihi, Ankara 1972.
• LESKOVİKLİ MEHMET RAUF, Ittihat ve Terakki Cemiyeti ne idi? Arba, İstanbul 1991.
• MACIEJKO, Pawel, Mixed Multitude: Jacob Frank and the Frankist Movement 1756–1816, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2011.
• NEHAMA, Joseph,“Sabbatai Cevi et Les Sabbateens de Salonique.” Revue Des Ecoles de L’Alliance Israelite, 5 (1902).
• ODABAŞI, Arda, “Kadın Dergisi Üzerine Bazı Notlar ve Basına Yansıyan ilk Sabatayism Tartışması” Mutefferika 37 (2010), s. 83–112.
• OSMANZADE, Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, C. I, Kitabevi, İstanbul 2006.
• OĞUZ, Şeyda – KORKMAZ, Sevengül, Selanik’te Osmanlı Matbuatı : Gonca-i Edep, Turkuaz, İstanbul 2009.
• ÖKTE, Faik, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul t.y.
• RIDVAN NAFİZ-İSMAİL HAKKI, Sivas Şehri, Maarif, İstanbul 1928.
• SADIK, Dönmelerin Hakikati, Karabet Matbaası, Dersaadet 1335.
• SERTEL, Zekeriya, Hatırladıklarım, Gözlem, İstanbul 1977.
• SCHOLEM, Gershom, “The Sprouting of the Horn,” In the Time of Harvest: Essays in Honor of Abba Hillel Silver, ed. D. Silver (London: Macmillan, 1963), s. 368–386.
• SKENDI, Stavro, “Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans,” Slavic Review 26:2 (1967), s. 227–246.
• STRAVROULAKIS, Nicholas P., Salonica Jews and Dervishes, Athens t.y.
• ŞİŞMAN, Cengiz, Sabatay Sevi ve Sabataycılar Mitler ve Gerçekler, Aşina, İstanbul 2008.
• _____, The Burden of Silence: Sabbatai Sevi and the Evolution of Ottoman and Donmes, Oxford University Press, New York 2015.
• TÜRKAN, Ahmet, Osmanlı’da Kripto-Hristiyanlar, Kitabevi, İstanbul 2013.
• TZEDOPOULOS, Yorgos, “Public Secrets: Crypto-Christianity in the Pontos” DELTIO 16 (2009), s. 165–210.
• TÜRKYILMAZ, Zeynep, “Anxieties of Conversion: Missionaries, State and Heterodox Communities in the Late Ottoman Empire” Basılmamış doktora tezi, Calıfornıa: University of California, 2009.
• VANSINA, Jan, Oral Tradition as History, University of Wisconsin Press Madison, 1985.
• VAROL, Muharrem, Islahat Siyaset Tarîkat Bektaşîliğin İlgasından Sonra Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866), Dergâh, İstanbul 2013. 2- SÜRELİ YAYINLAR
• Resimli Gazete Son Saat
• The Christian Science Monitor Türk Sesi Vatan