SAMİ FRASHËRİ AND IDEL-URAL TATARS

Yıl 2016, Cilt: 26 Sayı: 1, 51 - 60, 30.06.2016

Hüseyin Bargan

https://doi.org/10.18345/tm.11430

Öz

Sami Frashëri whose didactic and encyclopedist identity is known among
Idel-Ural Tatars, according to Rızaeddin Fahreddin, is in the first place with
Ahmet Mithat Efendi in terms of popularity among the Muslims in Russia.
Kamusu’l A’lam was the reason why Sami Frashëri is so popular in a large
area from Idel-Ural to Turkistan. The periodical named Hafta, twenty issues
published by Sami Frashëri, was followed in Idel-Ural area. Kadınlar was
Sami Frashëri’s first work to be published in Tatar language. Fatih Kerimi
publishes this book with the name Hatunlar Vezaifi in Tatar language in
Orenburg. Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, the first novel of the new Turkish
literature, was translated into Tatar in 1904. It can be understood that this first
Turkish novel published in Orenburg with the name Muaşaka Yahut Beg ile
Fitnat Hanım pioneered the common themes of Tatar literature such as the
education of girls and involuntary marriages of girls under their parents’
pressure. The play Seydi Yahya was adapted as Zalim Açlık İspanyalı Seydi
Yahya Beyanında in 1906 and published in Tatar language. Rızaeddin Fahreddin, who wrote many monographies and biographies, has noteworthy
comments on Kamusu’l A’lam of Sami Frashëri.

Anahtar Kelimeler

Idel-Ural Tatar Literature, Sami Frashëri, translation, comparative literature

ŞEMSETTİN SAMİ VE İDİL-URAL TATARLARI

Öz

İdil-Ural Tatarları arasında öğretici ve ansiklopedist kimliğiyle tanınan Şemsettin Sami, Rızaettin Fahrettin’e göre, Türk yazarları içinde Rusya Müslümanları arasında bilinirlik açısından Ahmet Mithat Efendi’yle birlikte birinci sırada yer alır. Şemsettin Sami’nin İdil-Ural’dan Türkistan’a kadar geniş bir coğrafyada meşhur olmasının sebebi Kamusu’l-A’lâm’ıdır. Şemsettin Sami’nin yirmi sayı çıkardığı Hafta dergisi İdil-Ural bölgesinde de takip edilir. Şemsettin Sami’nin Tatar basınında yayınlanan ilk eseri, öğretici mahiyetteki Kadınlar adlı kitabı olur. Fatih Kerimi, Şemsettin Sami’nin bu kitabını 1899’da Hatunlar Vezâifi adıyla Orenburg’da Tatarca olarak yayınlar. Yeni Türk edebiyatının ilk romanı kabul edilen Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri de 1904’te Tatarcaya aktarılır. Muaşaka Yahud Talat Beg ile Fitnat Hanım adıyla Orenburg’da basılan bu ilk Türk romanının, yeni yeni oluşmakta olan yeni Tatar edebiyatı hikâye ve romanlarında bolca görülen kız çocuklarının eğitimi, kızların kendi istekleri dışında ana-babalar tarafından zorla evlendirilmek istenmeleri temasına öncülük ettiği anlaşılmaktadır. Kazan’daki kitapçılarda satılmakta olan Seydi Yahya tiyatrosu,  Fatih Halidi tarafından adaptesi yapılarak 1906’da Zâlim Açlık İspanyalı Seydi Yahya Beyanında adıyla Tatarca olarak yayınlar. Pek çok monografi ve biyografiler kaleme almış olan Rızaettin Fahrettin’in Şemsettin Sami’nin Kamusu’l-A’lâm’ı hakkındaki tespitleri dikkat çekicidir.

Anahtar Kelimeler

İdil-Ural Tatar Edebiyatı, Şemseddin Sami, tercüme, karşılaştırmalı edebiyat

Kaynakça

• AKÇURAOĞLU, Yusuf, Türk Yılı 1928, (Haz. Dr. Arslan Tekin, Dr. Ahmet Zeki İzgöer), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2009.
• AKÜN, Ömer Faruk, “Şemseddin Sami”, İslam Ansiklopedisi, C.11, Milli Eğitim Basımevi, 2. Basılış, İstanbul, 1979.
• AKPINAR, Yavuz, “Azerȋ Edebiyatında Şemseddin Sami”, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergȃh Yayınları, 1994.
• ASRİ, Necip, “Hüsameddin Menla”, Ang, 1915, Sayı:9-10.
• BEHBUDİY, Mahmudhoca, Tanlangan Asarlar, Manaviyat Naşriyatı, Taşkent, 1997.
• BİGİYEV, Musa Efendi, Halk Nazarına Bir Niçe Mesele, Elektro-tipografiya Ümid, Kazan, 1912.
• Birtugan Remiyevler, Ruhiyat Neşriyatı, Kazan, 2002.
• ÇOLPAN, Adabiyat Nadir, Çolpan Neşriyatı, Taşkent, 1994.
• FAHREDDİN, Rızaeddin,“Şeyh Cemaleddin”, Şura, 1917, S.22.
• ------------------, “Abdullah Paşa Fikri”, Şura, 1915, S.34.
• ------------------, Ebu’l-Ala El-Maarri, Şark Kütüphanesi, Orenburg, 1908.
• -------------------, “İnsiklopedi Hakkında Bir İki Söz”, Şura, 1914, S.20.
• -------------------, “İbn-i Halkan”, Şura, 1915, S.11.
• -------------------, Bolgar ve Kazan Törikleri, Tatarstan Kitap Neşriyatı, Kazan, 1993.
• Rızaeddin bin Fahreddin, Ahmed Midhat Efendi, Vakit Matbaası, Orenburg, 1913.
• --------------------, İmam Gazali, Vakit Matbaası, Orenburg, 1910.
• Rızaetdin Fehretdin, Ruhiyat Neşriyatı, Kazan, 1999.
• GASPIRALI, İsmail, Seçilmiş Eserler:3 Dil-Edebiyat-Seyahat Yazıları, (Haz. Yavuz Akpınar), Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008.
• -----------------, Seçilmiş Eserler:2 Fikri Eserleri, (Haz. Yavuz Akpınar), Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008.
• Hikâye-i Robinson, (Çev. Sadreddin El-Maksudi), Domravski Tabhanesinde, Kazan,1898.
• İBRET, İshakhan, “Fargana Tarihi”, Meras, Kamalak Naşriyat-Matbaa Birlaşması, Taşkent, 1991.
• İdrisof Aliyef ve Şürekası Esamiü’l-Kütüb 1907-1908 Seneleri İçin, Lito-Tipografiya İ. N. Haritanova, Kazan, 1908.
• Kazan’da Kütüphane-i Verese-i Hüseyniyenin Mükemmel Esâm-i Kütübü, ElektroTipografiya Ümid, Kazan, 1912.
• KERİMİ, Fatih, Avrupa Seyahatnamesi, (Haz. Dr. Fazıl Gökçek), Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Maarif Kütüphanesi İsimliği 1907-1908, Kazan, 1908.
• SAĞLAM, Nuri, “Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatında ‘Milli Tiyatro’ Anlayışı Ve Şemseddin Sami’nin ‘Besȃ Yahud Ahde Vefa’ Adlı Piyesi”, İlmȋ Araştırmalar, 1999, S.8.
• SAMİ BEG, Şemseddin, Hatunlar Vezaifi, (Çev. Muhammed Fatih El-Kerimi), Brislin Tabhanesinde, Orenburg, 1899.
• -------------------, “Emsal”, Şura, 1908, S.1, s.32. ; S.3, s.95-96. ; “Makaller”, S.6, s.190. ; S.7, s.222.
• TANPINAR, A. Hamdi, Yahya Kemal, Dergȃh Yayınları, İstanbul, 1982.
• “Tefeyyüz Kütüphanesi”, Tercüman, 14 Sentabır 1907, No:58.
• TURAL, Şecaattin, Şemsettin Sami, , Şule Yayınları, İstanbul 1999.
• TÜRKOĞLU, İsmail, Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızaeddin Fahreddin, Ötüken Neşriyatı, İstanbul, 2000.
• VELİDİ, Cemaleddin, “Matbuatta Kozgalgan Meseleler”, Vakit, 18 Fevral 1914, No:1418.