THE PROBLEM OF THE PLACE OF THE COPULA IN CLASSICAL EASTERN AND WESTERN TURKIC LITERATURES

Yıl 2017, Cilt: 27 Sayı: 1, 327 - 341, 21.06.2017

Selahittin Tolkun

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.322910

Öz

problematic in the Classical Turkic literature which had developed in the East

(Turkestan) and in the West (Anatolia). At first view the problem seems to generate

from Persian, which has a similar structure and is the influence over both Turkic

literatures. However, the fact that the most productive form of the copula is based on

the aorist of the verb tur- `to stand`, which used to be a free morpheme in the past and

the use of a similar morpheme in Kazakh Turkic display that the problem arises from

the internal development of Turkic. turur, which initially was a free morpheme has

become a bound morpheme in the course of time. As it I known the arbitrariness

caused by meter and rhyme in poetry has introduced deviations in Turkic syntax.

These two characteristics i.e. transformation of the copula from a free morpheme to a

bound morpheme and the characteristics of poetical language, have entailed a

problematic use in classical Turkic poetical language.

 

Anahtar Kelimeler

The language of the Classical Turkic poetry, copula, the turur morpheme, the -dXr suffix

KLASİK DOĞU VE BATI TÜRK EDEBİYATLARINDA BİLDİRME EKİNİN YERİ MESELESİ

Öz

Doğu’da (Türkistan) ve Batı’da (Anadolu) gelişen Klasik Türk Edebiyatı’nda bildirme

ekinin kullanımının çoklukla 3. teklik şahısta seyrek de olsa diğer şahıslarda sorunlu

olduğu görülmektedir. İlk bakışta sorun, her iki Türk Edebiyatının en çok etkilendiği

dil olan Farsçada da benzer yapının bulunmasından kaynaklanıyor gibi

görünmektedir. Ancak Türkçede bildirme ekinin en işlek biçiminin geçmişte aslında

bağımsız bir biçimbirim olan tur- fiilinin geniş zaman çekimi olan turur’a dayanması

ve bu biçimbirimin Kazak Türkçesindeki benzer kullanımı sorunun Türkçenin kendi

gelişiminden kaynaklandığını göstermektedir. Başlangıçta bağımsız biçimbirim olan

turur zamanla ekleşerek bağımlı biçimbirime dönüşmüştür. Bilindiği gibi şiir dilinde

vezin ve kafiye keyfiyeti, Türkçe unsur dizilişlerinin dışına çıkan kullanımları ortaya

çıkarmaktadır. Bu iki özellik yani bildirme ekinin aslında bağımsız biçimbirimden

bağımlı biçimbirime dönüşmesi ve şiir dilinin özellikleri Klasik Türk şiir dilinde

sorunlu bir kullanışa yol açtığı görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiirinin dili, bildirme eki, turur biçimbirimi, -dXr eki, Kazak Türkçesi

Kaynakça

• AKALIN, Mehmet, Ahmedî Cemşîd ü Hurşîd İnceleme-Metin, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1975.
• ALPASLAN, Ali, Kadı Burhaneddin Divanından Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1977.
• ARGUNŞAH, Mustafa, Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul, 2013. ATEŞ, Ahmed – Abdülvehhâb TARZÎ, Farsça Gramer, İÜ yayınları, İstanbul, 1962.
• AYAN, Gönül, -İnceleme-Metin-, AKMB, Ankara, 1998.
• AYAN, Hüseyin, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, TDK, Ankara, 2014.
• BİLTEKİN, Halit, Şeyhî Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük), (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara, 2002.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed – M. Ali TANYERİ, Zatî Divanı, İÜ Yayınları, İstanbul, 1987.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmet, Necati Bey Divanı, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, (Belirtilmemiş).
• DENİZ, Sebahat, Tecellî ve Dîvânı, Veli Yayınları, İstanbul, 2005.
• ECKMANN, János, Harezm; Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya, TDK, Ankara, 1966.
• ECKMANN, János, Çağatayca El Kitabı, İÜ Yayınları, İstanbul, 1988.
• ERASLAN, Kemal, Hüseyn-i Baykara Divânı’ndan Seçmeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987.
• ERGİN, Muharrem, Kadı Burhaneddin Divanı, İÜ Yayınları, Ankara, 1980.
• ERSOYLU, İ. Halil, Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı, TDK, Ankara, 1989.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki, Fuzûlî Dîvânı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1985.
• XOCÄYEVA, Nâzimäxân - Färâğätxân XOCÄYEVA, Çustiy Säylänmä, Ğäfur Ğulåm Näşriyåti, Taşkent, 1992.
• KARAAĞAÇ, Günay, Lutfî Divanı Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, TDK, Ankara, 1997.
• KARASOY, Yakup, Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), TDK, Ankara, 1998.
• QÅSIMOV, İmådiddin –ÄmånillåVälixånov, Uväysiy Köngil Gülzårı, Ğäfur Ğulåm Näşriyåti, Taşkent, 1983.
• KÄRİMOV, Ğulåm, Muqimiy İkki Tomlik Äsärlär Toplämı II Tom, ÖzSSR Dävlät Bädiiy Ädäbiyåt Näşriyåtı, Taşkent, 1960.
• KOCASAVAŞ, Yıldız, Muhammed Sâlih Şeybânî-nâme (Giriş-Tıpkıbasım-Metin- Tercüme), Çantay Yayınları. İstanbul, 2003.
• KOÇ, Kenan – Oğuz DOĞAN, Kazak Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara, 2004.
• KÜRKÇÜOĞLU, Kemâl Edib, Seyyid Nesîmî Dîvânı’ndan Seçmeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985.
• ÖZÖNDER, Sema Barutçu, Muḥakemetü’l-Luġateyn İki Dilin Mukayesesi, TDK, Ankara, 1996.
• RÄHMÅNOV, Vähåb - Kåmilcân İSRÅİLOV, Mäşräb Devån, Ğäfur Ğulåm Näşriyåti, Taşkent, 1980.
• RÄSUL, Xålid, Furqät Şe’riyätidän, Özbekistån SSR Fänlär Akademiyasi, Taşkent, 1980.
• TANYILDIZ, Ahmet, İsmâîl Rusûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû’atu’l- Letâyif ve Matmûratu’l-Ma’ârif) (I. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük), (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kayseri, 2010.
• Tarixi Jırlar, Komisyon, Bilim Baspası, Almatı, 1995.
• TARLAN, Ali Nihat, Fuzûlî Divanı Şerhi I, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985.
• TARLAN, Ali Nihat, Hayâlî Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1992.
• TEKİN, Talat, Makaleler 1 Altayistik, Hazırlayanlar: Emine YILMAZ - Nurettin DEMİR, Grafiker Yayınları, Ankara, 2003.
• TOLKUN, Selahittin, Afgan Türkistan Edebiyatından Örnek Bir Şahsiyet: Üstad Metin, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2016.
• TOPARLI, Recep, Harezmli Hafız Divanı’ndan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994.
• TOPARLI, Recep, Hârezmli Hâfız’ın Dîvanı İncelem-Metin-Tıpkıbasım, TDK, Ankara, 1998.
• TULUM, Mehmet Mâhur, Hazînî Menba u’l-Ebhâr fî Riyâzi’l-Ebrâr “İyilerin Bahçelerindeki Suların Kaynağı”, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, İstanbul, 2009.
• TULUM, Mehmet Mâhur, Hoca Ahmed Yesevî Dîvân-ı Hikmet (Mısır Nüshası), Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul, 2016.
• VÅHİDOV, Erkin, Ortädä Begånä Yoq, Yåzuvçi Näşriyåt, Taşkent, 1991.
• VANLIOĞLU, Mehmet, Farsça (Dilbilgisi-Metin), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 1988.
• YÜCEL, Bilâl, Bâbür Dîvânı, AKM, Ankara, 1995.