SURŪRĪ TARAFINDAN TERCÜME EDİLMİŞ SAPARNA HAKKINDA BİR TIP METNİ: TERCEME-İ RİSĀLE-İ BĪḪ-İ ÇĪNĪ

Yıl 2017, Cilt: 27 Sayı: 1, 343 - 365, 21.06.2017

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.322911

Öz

Tarihî Türk dilinin gelişimi çerçevesinde tıp metinleri, ilk kez Eski Uygurcada

belgelenmiştir. Bu dönemi takiben tıp metinleri, özellikle Eski Anadolu

Türkçesinde yeniden görülmüştür. Daha sonra tıp hakkındaki bu eserlerin

sayıları Osmanlı Türkçesinde artış göstermiştir. Eski Anadolu Türkçesinin

halefi Osmanlı Türkçesi astronomi, coğrafya, fizik, kimya, ziraat ve tıp gibi

çeşitli konularda eserleri ihtiva eder. Bu yazı, XVI. yüzyılın Osmanlı edebî

sahasında en önemli şârih ve mütercimlerden biri olan Muṣliḥ al-Dīn Muṣṭāfā

Surūrī tarafından tercüme edilmiş Terceme-i Risāle-i Bīḫ-i Çīnī’nin tenkitli

neşri temelinde sözcüksel ve bilimsel bir tahlilini yapmayı amaçlamaktadır.

Belirlenebildiği kadarıyla Terceme-i Risāle-i Bīḫ-i Çīnī’nin biri İstanbul

Köprülü Kütüphanesi’nde ve ikisi de İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’nde

olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır. Bu makalede, bu eser üç nüshasıyla

karşılaştırmalı olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Muṣliḥ al-Dīn Muṣṭāfā Surūrī, Terceme-i Risāle-i Bīḫ-i Çīnī, XVI. yüzyıl, Osmanlı edebî sahası, tıp

A MEDICAL MANUSCRIPT ON SARSAPARILLA TRANSLATED BY SURŪRĪ: TERCEME-İ RİSĀLE-İ BĪḪ-İ ÇĪNĪ

Öz

Within the framework of the development of historical Turkic languages, the

medical texts were first documented in the language of Old Uyghur. Following

this period, these texts appeared again particularly in Old Anatolian Turkish.

The quantity of the works on medicine later increased in Ottoman Turkish.

Ottoman Turkish, which is the descendant of Old Anatolian Turkish, included

studies on a wide range of subjects such as astronomy, geography, physics,

chemistry, agriculture, and medicine. This paper aims to present a lexical and

scientific analysis of Terceme-i Risāle-i Bīḫ-i Çīnī (Translation of the treatise

on sarsaparilla), based on the critical edition of the manuscript that was

translated by Muṣliḥ al-Dīn Muṣṭāfā Surūrī, who was one of the most important

commentators and translators of the XVIth century Ottoman literature. As far as

it can be determined, there are three copies of Terceme-i Risāle-i Bīḫ-i Çīnī, one

of which is in Köprülü Library in Istanbul and the other two are in Süleymaniye

Library in Istanbul. This article will make a comparative analysis of these three

copies.

Anahtar Kelimeler

Muṣliḥ al-Dīn Muṣṭāfā Surūrī, Terceme-i Risāle-i Bīḫ-i Çīnī, XVIth century, Ottoman literary field, medicine

Kaynakça

• AMBROS, Edith G., “Surūrī”, In The Encyclopaedia of Islam, edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel, et al., Vol. IX, Brill, Leiden, 1997, pp. 895-896.
• [ARAT], Gabdul Rašid Rachmati, Zur Heilkunde der Uiguren. [I], Verlag der Akad. der Wiss., Berlin, 1930. (from: SPAW. Phil.-hist. Kl. 1930:23, 451–473.) [reprint in: SEDTF 3, 549–571]
• [ARAT], Gabdul Rašid Rachmati, Zur Heilkunde der Uiguren. II, Verlag der Akad. der Wiss., Berlin, 1932. (from: SPAW. Phil.-hist. Kl. 1932:22, 401–448.) [reprint in: SEDTF 3, 573–620]
• [ARAT], Gabdul Rašid Rachmati, Türkische Turfan-Texte. VII. Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. Wolfram Eberhard, Verlag der Akad. der Wiss., Berlin, 1937. (APAW. Phil.-hist. Kl. 1936:12.) [reprint in: SEDTF 2, 290–411]
• BAYAT, Ali Haydar, Necdet Okumuş, Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî, Mürşid (Göz Hastalıkları), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2004.
• CANPOLAT, Mustafa, Zafer Önler, İshâk bin Murâd Edviye-i Müfrede, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. (AKDTYK. TDK Yay. 903.)
• CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford at the Clarendon Press, Oxford, 1972.
• DOĞAN, Şaban, Terceme-i Akrabâdîn, Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme- Metin-Dizinler), (Sakarya University, Institute of Social Sciences, Unpublished PhD Dissertation, Sakarya, 2009.
• ERDAĞI DOĞUER, Binnur, Hekim Bereket, Tuḥfe-i Mübārizī: Metin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013. (AKDTYK. TDK Yay. 1079.)
• GABAIN, Annemarie von, Türkische Turfan-Texte. VIII. Texte in Brāhmīschrift, Akad.-Verlag, Berlin, 1954. (ADAW. Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst. 1952:7.)
• GÜLEÇ, İsmail, “Gelibolulu Muslihiddin Sürûrî, Hayatı, Kişiliği, Eserleri ve Bahrü’l- Maaʿârif İsimli Eseri”, Osmanlı Araştırmaları, 21, 2001, pp. 211-236.
• GÜLEÇ, İsmail, “Sürûrî, Muslihuddin Mustafa”, In Türkiye Diyanet Vakfı İsam Ansiklopedisi, Vol. 38, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 2010, pp. 170-172.
• GÜNERGUN, Feza, Şeref Eker, “Medicine”, In Encyclopedia of Ottoman Empire, edited by Gábor Ágoston and Bruce Masters, Facts on File, New York, 2009, pp. 357-362.
• KERSLAKE, Celia, “Ottoman Turkish”, In The Turkic Languages, edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató, Routledge, London and New York, 2006, pp. 179- 202.
• ÖNLER, Zafer, Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa), Müntahab-ı Şifâ I Giriş-Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1990. (AKDTYK. TDK Yay. 559.)
• REDHOUSE, Sir James W, A Turkish and English Lexicon: Shewing in English the Signification of the Turkish Terms, Librairie du Liban, Beirut, 1890.
• RÓNA-TAS, András, “Turkic Writing Systems”, In The Turkic Languages, edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató, Routledge, London and New York, 2006, pp. 126-137.
• STEINGASS, F, A Comprehensive Persian-English Dictionary: Including the Arabic Words and Phrases to be Met with in Persian Literature, Being, Johnson and Richardson’s Persian, Arabic, and English Dictionary, Librairie du Liban Publishers, London, 1892.
• TAŞKIN, Gülşah, “Kanunî Döneminde ‘Mahfî’ Bir Şair: Mahfî-i Gilanî ve Bih-i Çinî Tercümesi”, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7/3, Summer 2012, pp. 2423-2443.
• TEKİN, Talât, Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, Ankara, 1997. (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. 19.)
• UZEL, İlter, Cerrāḥiyyetü’l-Ḫāniyye, Part I-II. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992. (AKDTYK. TTK Yay. 3, 15.)
• ZENKER, Julius Theodor, Türkish-arabisch-persisches Handwörterbuch I/II. Nachdruck der Ausgabe Leipzig, 1866; Olms, Hildesheim, 1967.
• ZIEME, Peter, “Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren”, In Studia Tibetica et Mongolica (Festschrift Manfred Taube), edited by Helmut Eimer, Michael Hahn, Maria Schetelich, and Peter Wyzlic, Indica et Tibetica-Verlag, Swisttal-Odendorf, 1999, pp. 323-340. (Indica et Tibetica: Monographien zu den Sprachen und Literaturen des Indo-Tibetischen Kulturraumes. 34.)