OSMANLI BASININDA CİHAD-I EKBER: İRAN ÖRNEĞİ

Yıl 2018, Cilt: 28 Sayı: 1, 91 - 114, 27.06.2018

Tuncay Öğün

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.437839

Öz

1. Dünya Savaşı’na katıldıktan hemen sonra Cihad-ı Ekber ilan eden Osmanlı

yönetimi Kafkasya, Türkistan, İran, Afganistan ve Hindistan Müslümanlarını

ayaklandırarak üstünlüğü ele geçirmek istiyordu. 1907’den beri fiilen

İngiltere ve Rusya’nın kontrolünde bulunan İran coğrafyası bu büyük planın

köprübaşı olarak görülüyordu. Bu yüzden adı geçen ülkelerin İran’daki

etkinliğine son vererek İran halkını onlara karşı harekete geçirmek için büyük

çaba gösteriliyordu. Casusluk ve çete faaliyetlerini de içinde barındıran bu

çabaların propaganda ayağını Osmanlı basını, özellikle de İstanbul gazeteleri

oluşturuyordu. Hükümetin direktifleri doğrultusunda yayın yapan gazeteler, İran

hükümetini ve halkını Rusya ve İngiltere’ye karşı Osmanlıların yanında savaşa

sokmaya çalışıyor, Rus kuvvetlerine karşı yürütülen operasyon kapsamında İran

Azerbaycan’ına giren Türk birliklerinin kurtarıcı sıfatıyla orada bulunduklarını

bildirerek İran halkının güvenini ve desteğini kazanmayı amaçlıyordu. Halife

Sultan’ın Cihad-ı Ekber çağrısına destek veren Caferî ulemasının fetvalarını

yayınlayarak nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan İran Şiîlerini Sünnî Kürt

aşiretleriyle birlikte Osmanlılara katılmaya ikna etmek istiyordu. Bu çalışma,

dönemin ana kaynakları arasında yer alan Osmanlı basının söz konusu

yayınlarını analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

1. Dünya Savaşı, Cihad-ı Ekber, İran, propaganda, Osmanlı basını

THE JIHAD al-AKBAR IN OTTOMAN PRESS: THE CASE OF IRAN

Öz

After entering World War I, the Ottoman Empire, which proclaimed Jihad al-

Akbar, wanted to incite the Muslims of Caucasus, Turkestan, Iran, Afghanistan

and India against the Russians and the British. Iran’s geography which was de

facto controlled by the British and Russians since 1907, seen as the bridgehead

of this great plan. Therefore, in the framework of a comprehensive program that

includes activities of espionage and gangs, efforts were made for this country to

join the war as an ally of the Ottomans. The press had an important role in the

propaganda section of these efforts. The newspapers in line with the government’s

directives were trying to provoke and convince the Iranian government to enter

the war against the Russians and the British. They were mentioning that the

Turkish troops who entered the northern Iran were not occupiers, but saviors

against the Russians. They were encouraging the Shiites who were the majority

of Iran’s population which were also including three millions of Turks, to rebel

alongside the Sunni Kurds by means of publishing fatwas given by Jafari ulama 

to support Jihad al-Akbar. These publications, which are the main source for

historical studies of the period, unfortunately have not seen the interest they

deserved until now, and generally kept in the background in comparison with

archival documents and other sources. This study, which has tried to analyze the

jihad policies of the Ottoman Empire towards Iran through the Ottoman press in

the light of other sources of the period, aims to fill the gap to some extent.

Anahtar Kelimeler

The World War I, Jihad al-Akbar, Iran, Propaganda, Ottoman press

Kaynakça

• 1. Gazete ve Mecmualar Ahenk Akşam İkdam İslâm Mecmuası Sabah Sırat-ı Mustakim Tanin Tasvir-i Efkâr 2. Kitap ve Makaleler ABDURREZZAK BEDİRHAN, Otobiyografya, çev. Hasan Cuni, Peri Yayınları, İstanbul 2000. ARİF CEMİL, I. Dünya Savaşı’nda Teşkilât-ı Mahsusa, Arba Yayınları, İstanbul 1997. ATABAKİ, Touraj, “Doğu›ya Doğru: Teşkilat-ı Mahsusa’nın İran, Kafkasya ve Orta Asya Faaliyetleri”, Kebikeç, Yıl: 12, Sayı: 24 (2007), s. 29-46. ATNUR, İbrahim Ethem, “İsmail Ağa Simko’nun Aşireti, Ailesi ve Reisliğinin İlk Yılları”, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu/Bildiriler (Ankara, 09-10 Ocak 2014), IV, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 2014, s. 259-280. AYAYDIN, Rıdvan, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’da Cihad-ı Ekber Faaliyetleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2016. AYDIN, Mahir, “Savaşın Bitirdiği Doğu Açılımı: Tahsin (Uzer) Bey’in Van Valiliği (1913/1914)”, Türk-Alman Tesadüfleri (Kemal Beydilli’ye Armağan), EBVerlag, Berlin 2013, s. 538-570. BİLGİN, Mehmet, Teşkilât-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017. Birinci Dünya Savaşında Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, I, Genelkurmay Başkanlığı Yayını, Ankara 1993. BRUINESSEN, Martin van, “20. Yüzyılın Başında Türk-İran Sınırında Bir Kürt Mütegallibe”, İran ve 1. Dünya Savaşı/Büyük Güçlerin Savaş Alanı, ed. Touraj Atabaki, çev. Gül Çağlalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 71-97. BUDAK, Mustafa, “Bir Osmanlı Diplomatının Kaleminden Birinci Dünya Savaşı Başlarında Kafkasya ve Sarıkamış Harekâtı-Reşt Şehbender Vekili Tevfik Bey’in Raporu-“, Türkiyat Mecmuası, XXVI/2 (2016), s. 113-131. CENAP ŞAHABETTİN, Âfâk-ı Irak/Kızıldeniz’den Bağdat’a Hatıralar, Haz. Bülent Yorulmaz, Dergâh Yayınları, İstanbul 2002. ---------, “Âfâk-ı Irak-8”, Tasvir-i Efkâr, 27 Temmuz 1914. ÇABUK, Mustafa, “Cihan Harbi’nde Sudan’daki Osmanlı Faaliyetleri ve Şeyhülislâm’ın Cihat Mektubu”, Türkiyat Mecmuası, Yıl: 2017, Cilt: 27/1, s. 111 101-120. DİNÇ, Mehmet Emin, “Halil (Kut) Paşa’nın Birinci Dünya Harbi Başlarındaki Kuvayı Seferiyye Komutanlığı, 100. Yılı Münasebetiyle 1. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2015, s. 309-322. D(al). K(af)., “Azerbaycan’da”, Sabah, 26 Kânunuevvel 1330 (8 Ocak 1915). “Halil Paşa’nın Hatıraları”, der. Şevket Süreyya Aydemir, Akşam, 10 Ekim 1967-29 Aralık 1967. IRAKÎ, Muhammed Hasan Kavusî, Güzide-i Esanad-ı İran ve Osmanî/Deverân-ı Kaçar, VII, Vezaret-i Umur-ı Harici-i Cumhur-ı İslam-ı İran, Tahran 1375 İran Hakkında Medhal, Matbaa-i Askeriye, Dersaadet 1334. İran Ordusu Tarihçesi, Matbaa-i Askeriye, Dersaadet 1326. İSMAİL HAMİ, “İran İhtilâfnamesi”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, Sayı: 1 (Eylül 1332), s. 10-15. KARABEKİR, Kâzım, Birinci Cihan Harbine Nasıl Girdik, II, Emre Yayınları, İstanbul 1995. KARACAGİL, Ö. Kürşad, I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devletinin İran’la İttifak Kurma Arayışları”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 36 (Güz 2014), s. 95-116. KILIÇ, Selami, “1. Dünya Savaşı’nda Türk-Alman Cihat Politikasına Bir Bakış”, 100. Yılı Münasebetiyle 1. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu (25-27 Eylül 2014), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2015, s. 139-187. KURTCEPHE, İsrafil -Mustafa Balcıoğlu, “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Romantik Bir Türk Alman Projesi-Rauf Bey Müfrezesi-”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 3, (1992), s. 247-269. KURTCEPHE, İsrafil -Suat Akgül, “Rusya’nın Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Kürt Aşiretleri Üzerindeki Faaliyetleri, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi OTAM, Sayı: 6 (1995), s. 249-256. LARCHER, M., Büyük Harbde Türk Harbi, II, Esas Türk Cephelerindeki Harekât ve Muharebat, çev. Mehmed Nihad, Matbaa-ı Askeriye, İstanbul 1928 MASLOFSKİ, Umumî Harpte Kafkas Cephesi, çev. Kaymakam Nazmi, Genelkurmay Matbaası, Ankara 1935. MEHMED EMİN RESULZADE, İran Türkleri (Türk Yurdu ve Sebilürreşad’daki Yazıları), Haz. Yavuz Akpınar-İrfan Mutat Yıldırım-Selahattin Çağın, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1993. MEHMED KENAN, Büyük Harpte İran Cephesi, Büyük Erkânıharbiye Reisliği Ankara Matbaası, Ankara 1928. MEHMED NİHAD, “Irak Cephesi Muharebatından: 13. Kolordu’nun İran Seferi”, Mecmua-i Askeriye, Numero: 15-16 (1 Haziran-1 Temmuz 1336), s. 596-667. ÖĞÜN, Tuncay, “Sarıkamış’ta Soğuk Sansür”, Yedikıta, Sayı: 112 (Aralık 2017), s. 20-31. R(e). S(at)., “Azerbaycan’da”, Turan, 27 Teşrinisani 1330 (10 Aralık 1914). SABİS, Ali İhsan, Harp Hatıralarım, III, Nehir Yayınları, İstanbul 1991. SARIKÇIOĞLU, Melike, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İran”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 25 (2010/2), s. 45-68. SARISAMAN, Sadık, “I. Dünya Savaşında İran Avşarları ve Türkiye (1914-1917)”, Türkler, XIII, Yeni Türkiye yayınları, Ankara 2002, s. 440-452. ----------, “Ömer Naci Bey Müfrezesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 4 (2014), s. 501-513. SHAW, Stanford J., Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu/Savaşa Giriş, çev. Beyza Sümer Aydaş, TTK Kayınları, Ankara 2014. SYKES, Percy, İran Tarihi, çev. Mehmet Cemal, İstanbul: Matbaa-i Askeriye, 1341 ŞİNÂSÎ, “Çok Şükür”, Ahenk, 27 Kânunuevvel 1330 (9 Ocak 1915). TETİK, Ahmet, Teşkilat-ı Mahsusa (Umûr-ı Şarkıyye Dairesi) Tarihi, Cilt I: 1914- 1916, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014. ÜNAL, Fatih, “Rusların Kürt Aşiretlerini Osmanlı Devleti’ne Karşı Kullanma Çabaları”, Karadeniz Araştırmaları, V/17( Bahar 2008), s. 133-152. YUNUS NADİ, “İran’ın Bitaraflığı”, Tasvir-i Efkâr, 12 Kânunuevvel 1330 (25 Aralık 1915). ----------, “İran’ın Rusya’ya Cevabı”, Tasvir-i Efkâr, 10 Kânunusani 1330 (23 Ocak 1915). ----------, “Yeni İran Kabinesi”, Tasvir-i Efkâr, 12 Şubat 1330 (25 Şubat 1915). ZİYA ŞAKİR, 1914-1918 Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik?, Muallim Fuat Gücüyener Anadolu Türk Kitap Deposu, İstanbul 1944.