ON THE LEXICAL BUNDLES FORMED ALONG WITH “ÖZ” IN 14TH-16TH CENTURY EASTERN TURKISH

Yıl 2019, Cilt: 29 Sayı: 1, 147 - 162, 14.06.2019

Emine Temel

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.560227

Öz

Pronouns
are brought about in a sentence where animate or inanimate objects along with
events, phenomena and states are referred indirectly via certain representative
nouns. Pronouns are the sort of nouns that contribute to vocabulary
practicality in a language by preventing monotonous tellings in such a way that
they refer towards or group of words and integrate their entire class of
inflectional suffixes to themselves.

Having
been evaluated under the title of pronouns in most research despite of
differing in their functions, a reflexive pronoun functions by repetition as a
reinforcement either of a subject who acts or of whom is acted upon in a course
of event and features the concept of subject. Unlike other pronouns, reflexive
pronouns do not refer to every kind of animate or inanimate objects; they
rather put an emphasis on the referential concept along with only personal
nouns and reinforce the semantic content of the reference.In this context, we
come up with the reflexive pronouns such as “öz (self), kendi (own)”.

In this
article, we will be dealing with the lexical bundles containing “öz (self)” in
Pre-Classical and Classical Period Eastern Turkish poetic and prosaic sources
by classifying them with regard to their structure and functionality. We will
rely on the doctoral thesis laid out by us in 2018, Lexical Bundles and Sentence in the Eastern Turkish (14th-16th
centuries).

Anahtar Kelimeler

Pronoun, reflexive pronoun, Eastern Turkish, reinforcement, lexical bundle, syntax

14.-16. YÜZYIL DOĞU TÜRKÇESİNDE “ÖZ” İLE KURULAN SÖZCÜK ÖBEKLERİ ÜZERİNE

Öz

Bir
cümlede canlı ve cansız varlıklar ve
nesneler ile olay, olgu ve durumların doğrudan ifade edilmeyip temsilleri ile işaret
edildiği durumlarda zamirler ortaya çıkmaktadır. Zamirler, isim türündeki
sözcük veya sözcük öbeklerinin yerine kullanılarak onları karşılayan ve o
sözcüklerin aldığı tüm isim çekim eklerini bünyesine dâhil ederek
genişleyebilen, cümlede oluşabilecek tekrarlı anlatımlara engel olarak dildeki
sözcük kullanışlılığına katkı sağlayan sözcük türlerindendir.

Çoğu
çalışmada zamir başlığı altında değerlendirilen ama diğer zamirlerden farklı
bir fonksiyona sahip olan dönüşlülük zamirleri ise işi yapan veya işten
etkilenen şahsı, pekiştirmek vasfıyla tekrarlayan ve şahıs kavramını ön plâna
çıkaran bir zamir çeşididir. Dönüşlülük zamirleri, diğer zamirler gibi canlı
veya cansız her türdeki ismin yerini tutmaz, bu isimlerden sadece şahıs
isimleri ile birlikte kullanılarak o ismin karşıladığı kavrama altını çizmek
suretiyle vurgu yapar ve o kavramın karşıladığı manaya güç katar. Bu zamir
çeşidini temsil etmek üzere karşımıza “öz, kendi” sözcükleri çıkmaktadır.

Bu makalede Klasik öncesi ve Klasik dönem Doğu Türkçesi
manzum ve mensur eserlerde tespit edilen ve “öz” ile kurulan sözcük öbekleri,
yapılarına ve görevlerine göre tasnif edilmek suretiyle incelenecektir. Bu çalışmada
kaynak olarak 2018 yılında tarafımızca yapılan Doğu Türkçesi (14.-16. yüzyıl) Cümle ve Sözcük Öbekleri adlı doktora
tezi esas alınacaktır.    

Anahtar Kelimeler

Zamir, dönüşlülük zamiri, Doğu Türkçesi, pekiştirme, sözcük öbeği, söz dizimi

Kaynakça

• AKÇATAŞ, Ahmet, “Semantic Content of Pronouns in Turkey Turkish”, Turkish Studies, vol. 5/4, 2010, s. 1-14. ARAT, Reşit Rahmeti, Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. ARSLAN, Üzeyir, Ubeydullah Han (ö. 1539) Şairi Śāní ve Türkçe Divanı, Palet Yayınları, Konya, 2009. ARSLAN-EROL, Hülya, “Kilis Ağzında Dönüşlülük Zamiri”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2, 2010, s. 345-356. BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. BARUTCU-ÖZÖNDER, F. Sema, ˓ Alí Şír Nevāyí Muĥākemet’ül-Luġateyn, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 19916. BARUTCU-ÖZÖNDÖR, F. Sema, “Doğu Türk Yazı Dili Edebî Çevresi ve Timür”, Türklük Bilgisi Araştırmaları (Journal of Turkish Studies), vol. 24/III, 2000, s. 289-294. BİLGEGİL, Kaya, Türkçe Dilbilgisi, Salkımsöğüt Yayınevi, Erzurum, 2009. CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford, 1972. ÇAĞLAR, Dursaliye Doğu Türkçesi Kur'an Tefsiri (Şu'arâ ve Neml Sureleri): İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin Tıpkıbasım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013. DENY, Jean, Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Maarif Matbaası, İstanbul, 1941. DİLÇİN, Cem, Mes’ūd Bin Aģmed Süheyl ü Nev-bahār İnceleme-Metin-Sözlük, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991. ECKMANN, János, Nehcü’l-Ferādís Uşmaħlarnıij Açuq Yolı (Cennetlerin Açık yolu) I. Metin II. Tıpkıbasım, Yay. Semih TEZCAN, Hamza ZÜLFİKAR, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004. ECKMANN, János, The Dívān of Gadā'í, Indiana University Publications Uralic and Altaic Series, Bloomington, 1971. ERASLAN, Kemal, Alî-Şîr Nevâyî Mecâlisü'n-Nefâyis I (Giriş ve Metin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2001. ERASLAN, Kemal, Mevlâna Sekkâkî Divanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999. ERASLAN, Kemal, “Zamirler”, Türk Gramerinin Sorunları Bildiriler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, s. 447-457. ERDAL, Marcel, “Reflexives”, A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden, 2004, s. 208-210. ERDEM, Mevlüt, “Zamirler Anlamlı Kelimeler midir Yoksa Görevli Kelimeler mi?”, Türk Dili, S. 641, s. 444-449. ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008. ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2007. GENCAN, Tahir Nejat, Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul, 1971. GÖZÜTOK, Avni, Haydar Tilbe Mahzenü'l-Esrâr (Gramer-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Fenomen Yayınları, Erzurum, 2008. GÜRSOY-NASKALİ, Emine, Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997. GÜVEN, Meriç, “Türkçede Kendi Zamiri ve Kendi Zamiri ile Oluşmuş Kelime Öbeklerinin Kuruluş Biçimi”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/4, 2015, s. 341-356. HAMILTON, James Russell, Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çev. Vedat KÖKEN, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011. KARASOY, Yakup Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998. KİK, Ayşe, Zafer-Nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yi Buharî (İnceleme-Metin-Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2014. KOCASAVAŞ, Yıldız, Türkçede Şahıs Zamirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004. KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009. KÖKTEKİN, Kâzım, Yûsuf Emirî Dehnâme, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2003. KURTOĞLU, Kübranur, Doğu Türkçesi Kur'an Tefsiri (Luķmān, Secde ve Aģzāb Sureleri) ( İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin- Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015. KUT, Günay, ˓Alí Şír Nevāyí Ġarā'ibü'ŝ-Ŝıġar İnceleme-Karşılaştırmalı Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2003. ÖZTEKTEN, Özkan, “Dönüşlülük Zamiri Özne Olabilir Mi?”, Türk Dili Belleten, II, 2007, s. 101-113. SEYHAN-ALIŞIK, Gülşen, Dívān-ı Ģikmet Giriş-Metin-Dizin, İstanbul, 2009. ŞEN-UZUNOĞLU, Hülya, Doğu Türkçesi Kur'an Tefsiri Ķaŝaŝ, ˓Ankebūt ve Rūm Sureleri (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015. TEMEL, Emine, Doğu Türkçesi (14.-16. yy.) Cümle ve Sözcük Öbekleri, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2018. TEMEL, Emine, Doğu Türkçesi Kur'an Tefsiri (Nur ve Furkan Sureleri) (İnceleme-Dizin-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013. THACKSTON, W.M. Jr., Zahiruddin Muhammad Babur Mirza Baburnama Part One, Two, Three: Fergana and Transoxiana, Kabul, Hindustan, Yay. Şinasi TEKİN, Gönül Alpay TEKİN, Farsça Tercümesi ve İngilizcesi: Abdurrahim HANHAN, Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları, Harvard University, Cambridge, 1993. TOGAN, A. Zeki Velidî, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981. TOPARLI, Recep, İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992. TÖREN, Hatice, Alî Şîr Nevâyî Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2001. Türkçe Sözlük (K-Z), c. 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998. YILDIRIM, Talip, Hüseyin Baykara Divânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Hat Yayınevi, İstanbul, 2010. YÜCEL, Bilâl, Bâbür Dîvânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Atatürk Kültür Merkezi Yayınevi, Ankara, 1995. ZÜLFİKAR, Hamza, “Özne Türleri ve Bunların Adlandırılışı”, Türk Gramerinin Sorunları Bildiriler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, s. 43-51.