Türkçe Söz Diziminde Taşıma ve Taşımanın Dönüşüme Etkisi

Yıl 2019, Cilt: 29 Sayı: 2, 403 - 418, 31.12.2019

Seçil Hirik

Öz

Dil, kendi doğasına ve kurallarına sahip, insan üretimi olan bir olgudur. Dil belirli ilkeler çerçevesinde oluşum ve gelişimini devam ettirirken bir yandan da toplumdan topluma değişebilen özellikleri taşımaktadır. Salt dil olgusuyla ilgilenen dilbilimciler, bu üretim aracı için çeşitli kuramlar ortaya atmıştır. Bu yaklaşımlardan biri olan Evrensel Dil Bilgisi ya da Üretici Dönüşümsel Dil Bilgisi, Chomsky tarafından 1950’lerden itibaren gelişme kaydederek dilin ve dillerin yapısını anlama üzerine kurulmuş öncül kuramdır. Kuramın özünde yatan görüşler arasında tüm dillerin ortak ilkeler (principles) barındırdığı ancak her dilin de bir diğerinden ayrılan değiştirgenler (parameters) içerdiği yer almaktadır. Bahsi geçen ilkeler arasında söz dizimi sınırları içinde sayılacak olan dönüşüm (transformation) kavramı bulunmaktadır. Tüm dillerde derin yapısı aynı kalmak koşuluyla farklı dönüşüm işlemlerinden geçen yüzey yapılar görülmektedir. Kuramda söz edilen değiştirgenlerden biri dönüşümlerin dilden dile farklılık gösterebileceğidir. Dönüşümler ise ekleme, yeniden yazma, eksiltme (silme) ve taşıma gibi alt işlemleri içermektedir. Bu çalışmada, kuramda yer alan ve Chomsky’nin ad öbeği taşıma (AÖ-taşıma), ne taşıma (ne-taşıma) ve baş unsur taşıma (baş-taşıma) olmak üzere üç türüne işaret ettiği taşıma türleri Türkçe örnekler üzerinden ele alınmıştır. Ancak bununla birlikte kuramda yer almayan ve Türkçede karşılaşılan bir ad öbeği taşıma örneği olan ettirgenleştirme, eylemsi taşıma ve tümce taşıma gibi taşıma işlemlerinin de uygulandığı dönüşümlere yer verilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Evrensel dil bilgisi, Üretici dönüşümsel dil bilgisi, İlkeler ve değiştirgenler kuramı, dönüşüm, taşıma

Movement in Turkish Syntax and the Effect of Movement on Transformation

Öz

Language is a phenomenon of human production with its own nature and rules. While language maintains its formation and development within the framework of certain principles, it also carries characteristics that can change from one society to another.  Linguists who are interested in pure language have put forward various theories for this production tool. One of these approaches, Universal Grammar or Generative-Transformational Grammar, is an early theory based on Chomsky’s approach to understanding languages and their structure which he developed from the 1950s onwards. The core ideas of this theory are that all languages contain common principles, but that each language contains parameters that differ from one another. These principles include the concept of transformation which will be considered within the boundaries of syntax. In all languages, surface structures that have undergone different transformation processes can be seen provided that the deep structure remains the same. The transformations mentioned in the theory may differ from language to language. These include sub-processes such as addition, rewriting, reduction (deleting), and movement. In this study, the three types of movement mentioned in the theory and referred to by Chomsky as noun phrase-movement, wh-movement and head-movement are discussed through Turkish examples. However, this study also includes examples of movement which are not part of the theory yet are encountered in Turkish, such as causativation, verbal-movement and sentence-movement. 

Anahtar Kelimeler

Universal grammar, Generative-transformational grammar, Principles and parameters theory, transformation, movement

Kaynakça

• Bayraktar, Nesrin. Dil Bilimi. Ankara: Nobel Yayınları, 2014.
• Becker, Annette; Bieswanger, Markus, Introduction to English Linguistics, UTB Basics, 2006.
• Chomsky, Noam. Aspects of The Theory of Syntax. Cambridge: THE M.I.T. Press, 1965.
• Chomsky, Noam. Syntactic Structure. The Hagua Paris: Mouton Publishers, 1957.
• Gencan, Tahir Nejat. Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınları, 2001. Haegeman, Liliane. Introduction to Government and Binding Theory. UK/USA: Blackwell Publishers, 1994.
• İmer, Kamile, Ahmet Kocaman ve Sumru Özsoy. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011.
• Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Kerimoğlu, Caner. Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2014.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Kuram, Kadri. Türkçede Yer Öbeklerinin Bazı Sözdizimsel Özellikleri. Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Özgen, Murat. Formalist Dilbilgisi Kuramları. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2018.
• Uzun, Nadir Engin. Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2000.
• Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2002.
• Yaylagül, Özen. Göstergebilim ve Dilbilim. Ankara: Hece Yayınları, 2015.