Kurıkanların Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi

Yıl 2020, Cilt: 30 Sayı: 1, 287 - 302, 19.06.2020

Elvin Yıldırım

Öz

Orhun Abidelerinden Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtları’nda bazen düşman bazen de kağanlarının ölümü üzerine yas tutan millet ve boylar arasında zikredilen Kurıkanlar, Baykal Gölü’nün batı yönünde oturan konar-göçer boylardan idiler. Onlardan kalan dil bakiyeleri arasında Lena ve Angara’da ortaya çıkarılmış ve Göktürk alfabesi ile yazılmış metinler mevcut idi. Türk tarihinin erken dönemleri için başvuru kaynaklarımızdan olan Çin kaynaklarında Gulikan veya Ku-likan etnosu ile kaydedilmiş olan ve İslam Kaynaklarında Furi veya Kuri olarak geçen toplulukla özdeşleştirilen, atlarının güzelliği ile nam salmış olan bu Türk topluluğu, Yakutların ve Buryatların bazen de Moğol kabilelerinden Horların ataları oldukları konusunda tartışılmışlardır. Bu makalede Baykal ve çevresinde meskûn olan, hayvancılık ve özellikle at yetiştiricisi ve demirci olan, bir seferde beş bin asker çıkarabilme özelliğine sahip, Kurumçi Kültürü’nü meydana getirerek arkalarında oldukça önemli maddi kültür kalıntıları bırakan Yakutların ataları Kurıkanların yazılı ve arkeolojik kaynaklardaki durumları irdelenecek ve bıraktıkları maddi kültür unsurları çerçevesinde Türk tarihindeki önemi ve yeri üzerinde durulacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Kurıkanlar, Yakutlar, Baykal, Kurumçi Kültürü, Şişkin Petroglifleri

Importance and Role of Kurykan People In Turkic History

Öz

The Kurykan people were seen for the first time in the mourning ceremony of the Turk kagan and were recorded in the Orkhun Inscriptions. They were one of the nomadic tribes spread on the west side of Baikal Lake and they were known as both enemy and friend. It is very interesting that runic texts of the Kurykan were found in Lena and Angara. The Kurykan people were recorded as Gulikan or Ku-li-kan by the Chinese which is one of primary sources for early Turkic history. They were identified as Furi or Kuri people from Islamic sources. Historical sources recorded that they were renowned for their beautiful horses. There are three main opinions about them: They are accepted as ancestors of the Yakut, Buriat, or Mongolian Khor tribe. In this article, we recognize them as ancestors of the Yakuts. They lived in Baikal and its surrounding area, practiced animal husbandry and were horse breeders. They were also good blacksmiths. They had an army of five thousand soldiers to show their strength and power. They created the Kurumchi Culture and left behind especially important cultural materials. These topics will be examined according to material cultural elements and their importance in Turkic history will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Kurykans, Yakuts, Baikal, Kurumchi Culture, Petroglyphs Siskin

Kaynakça

• Aristov, N. A. Türk Halklarının Etnik Yapısı. Çeviren Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Aseev, İ. V. Pribaykalye v Sredine Veka (po arheologiçeskim dannım). Novosibirsk: İzdatelstvo Nauka, 1980.
• Aydın, E. Orhon Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Baheddin Ögel. İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Ankara: TTK, 2003.
• Bernştam, A. N. “Drevnetyurkskoye pismo na r. Lene”, Epigrafika Vostoka. (1951), 76-87.
• Chavaness, E. Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. Çeviren M. Koç, İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• Dashibelov, B. B. “Khunnu i Syanbi V Slozhenii Kulturı Khorı-Mongolov.”, Drevniye Kulturı Mongolii Mongolii i Baykalskoy Sibirii (Materialı Mejdunarodnoy Nauçnoy Konferentsii 20-23 Sentıyabrya 2010 g.). Ulan-Ude: İzdatelstvo Buryatskogo Gosniversiteta, (2010), 191-194.
• Dashibelov, B. B. “O Hori Mongolah i Hordutah v Şamanskih Materialah M. N. Hangalova”, Etniçeskaya İstoriya i Kulturno-Bıtovıye Traditsii Haradov Baykalskogo Regiona. İrkutsk: İzdatelstvo Ottisk, (2010), 54-60. Dashibelov, B. B. İstoki: Ot drevnih Hori-Mongolov v Buryatam Oçerki. Ulan-Ude: İzdatelstvo Buryatskogo Nauçnogo Tsentra SO RAN, 2003.
• Dikov, N. N. Bronzovıy Vek Zabaykalya. Ulan-Ude: Akademii Nauk SSSR, 1958.
• Gabyshev, E. Semenovich, Kult Solntsa V Mifologii Yakutov (Problema Drevnıkh Etnokulturnykh Paralleley), Avtoreferat Dissertatsii Na Soiskaniye Uchenoy Stepeni Kandidata İstoricheskikh Nauk, Sankt-Peterburg: 1999.
• Gumilev, L. N. Avrasyadan Makaleler I, Çev. A. Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Gumilev, L. N. Avrasyadan Makaleler-1. Çeviren Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Gumilev, L. N. Drevniye Tyurki, Sankt Peterburg: İzdatelskii Dom Kristall, 2002.
• Gumilev, L. N. Eski Türkler. Çeviren Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
• Hudūd al- ‘Ālam ‘The Regions Of The World’, Tran. And Exp. V. Minorsky, London: 1937.
• İmenohoev, N. V. “Drevniye Tyurki i Rannıye Mongolı: Problemı Etniçeskoy Atributsii Arheologiçeskiy Kultur Zapadnogo Zabaykalya”, Drevniye Kulturı Mongolii Mongolii i Baykalskoy Sibirii (Materialı Mejdunarodnoy Nauçnoy Konferentsii 20-23 Sentıyabrya 2010 g.). Ulan-Ude: İzdatelstvo Buryatskogo Gosniversiteta, 2010, 309-313.
• İmenohoev, N. V. “Tipologiya drevneburyatskih Zahoronenii (k Problemam Etnogeneza Buryat)”, Etniçeskaya İstoriya i Kulturno-Bıtovıye Traditsii Haradov Baykalskogo Regiona, İrkutsk: İzdatelstvo Ottisk, 2010, 21-32.
• Klyaştornıy, S. G. Kadim Avrasya’nın Bozkır İmparatorlukları. İstanbul: Tek-Esin Vakfı Yayınları, 2018.
• Kocabekov, Muratbek. “Kırgızların Sayan-Altay Bölgesindeki Komşuları”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2015/36, 13-24.
• Kozmin, N. N., “K Voprosu o Vremeni Vodvoreniya Buryat Okolo Baykala”, Sibirskaya Jivaya Starina, 1925/III-IV, 113-128.
• Ksenefontov, G. B. Uranghay-Sahalar Oçerki Po Drevney İstoriyi Yakutov. T.I, İrkutsk: Ogiz, 1937, IX.
• Levin M. G.- Potapov L. P. (Ed.). Narodı Sibiri. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1956.
• Levin, G. G. “Lensko-Pribaykalskiye Runiçeskiye Nadpisi”, Karadeniz, 2014/21, 14.
• Levin, G. G. Istoricheskiye Svyazi Yakutskogo Yazıka s Drevnetyurkskimi Yazıkami VII-IX vv. (V sravnitelno-sopostavitelnom aspekte s vostochno-tyurkskimi i mongolskimi yazıkami), Izd-vo SVFU, Yakutsk, 2013.
• Okladnikov- A. P.- Zaporojegaya, V. D. Lenskiye Pisanitsı, Haskalnıye Risunki u Derevin Şişkino. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1959.
• Okladnikov, A. P. “Drevnyaya Tyurkskaya Kultura v Verhovyah Lenı”, Kratkiye Soobşeniya, 1948/XIX, 3-11.
• Okladnikov, A. P. İstoriyii i Kulturı Buryatii. Ulan-Ude: Buryatskoye Knijnoye İzdatelstvo, 1976.
• Rıgdılon, Ye. R. “K Drevnetyurkskim Runam Pribaykalya”, Epigrafika Vostoka, 1953/VIII, 86-91.
• Rumyantsev, G. N. Rodoplemennoy Sostav Verkholenskikh Buryat. Vyp. XII, Ulan-Ude: Zapiski BMNIIK, 1951.
• Seroşevsky, V. L. Saka Yakutlar. Çeviren A. Acaloğlu, İstanbul: Selenge Yayınları, 2007.
• Şeşen, R. İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler. Ankara: TTK Yayınları, 2001.
• Taşağıl, A. “Yakutlar”, TDV İA. c. 43, İstanbul: 2013, 295-296.
• Taşağıl, A. Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları. Ankara: TTK Yayınları, 2004.
• Taşağıl, A. Göktürkler II. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Tivanenko, A. V. “Svyatilishcha Kurıkan Pribaykalya”, Etnogenez i Kulturogenez v Baykalskom Regione (Srednevekovye), Ulan-Ude: İzdatelstvo BNTS SO RAN, 2010, 205-229.
• Tokarev, S. A. – Gurviç, I. S. “The Yakuts”, The People Of Siberia, Chicago-London: The University Of Chicago Press, 1964, 243-305.
• Tsybikdorzhiev, D. V. K Voprosı o Proishojdeniyi Etnonima Kurıkan. Ulan Ude: Gumanitarnyye issledovaniya molodykh uchenykh Buryatii, 1996.
• Vasilev, D. D. Graficheskiy Fond Pamyatnikov Tyurkskoy Runicheskoy Pismennosti Aziatskogo Areala, Moskva: İzdatelstvo Nauka, 1983.
• Vladimirovna, M. L. Korrelyatsiya i Periodizatsiya Petroglifov Verkhney Leny (Na Primere Shishkinskoi Pisanitsy. Dissertatsiya Na Soiskaniye Uçenoy Stepeni Kandidata İstoriçeskiy Nauk DVO RAN, Vladivostok: 2002.
• Zoriktuev, B. R. “O Proishojdeniyi Horintsev, Koçevyye İmperii Evrazii v Svete Arheologiçeskih i Mejdictsiplinarnıh İssledovanıyi”, Edit. B. V. Bazarov, Kniga 2, Ulan-Ude, 2019, 147-151.