Hârezmşah Devleti ve İsmâililer Arasındaki İlişkiler

Yıl 2020, Cilt: 30 Sayı: 1, 97 - 128, 19.06.2020

Coşkun Erdoğan

Öz

Hârezmşah Devleti tarihi süreç açısından Orta Çağ’ın en önemli dönemini ihtiva eden siyasî ve kültürel bir yapılanmadır. Hârezm bölgesinde ortaya çıkan bu yerel siyasî unsur daha sonra devrin en geniş sınırlarına ulaşmış ve kurumsal olarak Selçuklu sonrası merkezi yapıyı temsil eder hâle gelmiştir. Horasan ve Irak hâkimiyeti ile birlikte İsmâilî Nizârî Devleti ile ilişkiler içerisine giren Hârezmşahlar, bu siyasi ve dini yapılanma ile her daim mücadele etmiştir. Alamut hâkimiyetinin propaganda açısından yoğun faaliyet gösterdiği bu süreçte İsmâilîler de değişen siyasi şartlara bağlı olarak öğretilerini bu minvalde güncelleyerek mücadele etmeye çalışmışlardır. Nitekim bu araştırmada tarihin mühim bir sürecine etki eden bu iki unsurun eldeki mevcut kaynaklar doğrultusunda incelemesi yapılmaya çalışılmıştır. Bilhassa kaynakların ihtilaflı olduğu ve sessiz kaldığı meseleler araştırma içerisinde analiz edilerek incelenmeye çalışılmıştır. Netice itibariyle başlangıcından yıkılışına kadar Hârezmşah Devleti’nin uğraşmak zorunda kaldığı İsmâililer meselesi, bu dönemin olaylarının anlaşılması bakımından oldukça mühim bir yere sahiptir. Böylece meselenin analizi Hârezmşahların Abbasi Halifeliği, Moğollar ve diğer yerel devletlerle kurduğu ilişkilerinde açıklığa kavuşturulmasına katkı sağlayacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Hârezmşah Devleti, İsmâilî, Bâtınî, Moğol, Alamut

Relations Between Khwarazmshah State and Ismailis

Öz

The Khwârazmian State is a political and cultural structure that contains the most important medieval period in history. The local political element emerged in the Khwârezm region, which later reached the widest limits of the period. and became representative of the post-Seljuk central structure. Together with the Khurâsân and Irâq domination, the Khwârazmshahs entered relations with the Ismâ’îlî Nizaris State, which struggled against political and religious structure. During this time, in which the Alamut domination was intensively active in terms of propaganda, the Ismâ’îlîs struggled to integrate by modifying their doctrines according to the changing political conditions of the time. As a matter of fact, this research tried to analyze the two political elements that affected an important part of history using available resources. The issues where sources are controversial and silent were examined and analyzed in the research. As a result, the Ismâ’îlîs, which the the Khwârazmian State had to deal with from its beginning to its collapse, has a very important place in understanding the events of the period. Thus, analysis of the issue will contribute to the clarification of Khwârazmians’s relations with the Abbasid Caliphate, the Mongols, and other local states.

Anahtar Kelimeler

The Khwârazmian State, The Ismâ’îlîs, The Bātin, The Mongol, Alamut

Kaynakça

• Agacanov, Sergey Grigoreviç. Selçuklular, Çeviren Ekber N. Necef- Ahmet. R. Annaberdiyev, İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Ahmed B. Mahmud. Selçuknâme, Hazırlayan Erdoğan Merçil, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011.
• Arayancan, Ayşe Atıcı. Hasan Sabbâh ve Alamût “Nizâri İsmailîleri, İstanbul: Yeditepe Yayınları. 2017.
• Barthold, V.V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Hazırlayan Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Barthold, V.V. Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Hazırlayan Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Bosworth, C.E. The History of Saffarids of Sistan and The Maliks of Nimruz (247/861 to 949/1542-3), California and New York: Mazda Publishers/Bibliotheca Persica, 1994.
• Bünyatov, Ziya. Hârezmşâhlığı ve Enuştekinler Devleti, Çeviren Tural Rızayev, İstanbul: Derin Yayınları, 2003.
• Cüveynî, Alaaddin Âta Melik Muhammed. Tarih-i Cihangüşa, Tashih Muhammed Kazvini, Tehran: Müessese-i İntişârat-ı Negâh, 1388.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-î Cihan Güşa, Çeviren Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988.
• Daftary, Farhad. Muhalif İslamın 1400 Yılı İsmaililer Tarih ve Kuram, Çeviren Ercüment Özkaya, Ankara: Rastlantı Yayınları, 2001.
• Devletşah. Şair Tezkireleri (Tezkiretü’ş-Şuarâ), Çeviren Necati Lugal, İstanbul: Pinhan Yayınları, 2011.
• el-Beyhakî, Ebü’l-Hasan Ali. Lübâbü’l-ensâb, II, Neşreden S. M. Recâî, Kum, 1410.
• el-Bundârî. Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Çeviren Kıvameddin Burslan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• el-Cûrcânî, İsmail İbn Hasan. Zâhireyî Hârezmşâhî, Editör İrec Afşâr, Tahran: Dâniş Pejuh, 1965.
• el-Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî Moğol İstilasına Dair Kayıtlar, Çeviren Mustafa Uyar, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• el-Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî ya Târihî İran ve İslam, Neşreden Abdülhayy Habîbî, Tahran, Dünyay-ı Kitab, 1363
• el-Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali İbn Nâsır İbn ‘Ali. Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Tercüme Necati Lügal, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. bs., 1999.
• el-Ömerî, Şehâbeddin b. Fazlullah. Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım Mesâliku’l Ebsâr, Çeviren Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• en-Nesawi, Mohammed. Historire du Sultan Djelal ed-Din Mankobirti Prince du Kharezm, Par. O. Houdas, Paris: Libraire de la Société Asiatioque de L’école des Langues Orientales Vivanies, 1895.
• Erdoğan, Coşkun. “Hârezm İsmi ve Bölgenin Tarihî Coğrafyası Hakkında Bazı Tetkikler”, TAED, 62 (2018), 307-322.
• Erdoğan, Coşkun. “Harezmşahlar”, Ortak Türk Tarihi, III, Editörler Bilgehan Atsız Gökdağ, Saadettin Y. Gömeç, Osman Karatay, Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, 2019, 219-282.
• Erdoğan, Coşkun. Hârezmşâh Alâeddin Muhammed Dönemi Siyasî Tarihi (1200-1220), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015.
• Hândmir, Gıyâseddin b. Hüsâmeddin. Habîbü’s-siyer fi ahbârî efrâdî beşer, II, Neşreden M. D. Siyâkî, Tahran, 1353.
• Hasanzâde, İsmail. Tarihî İran Der Ahdî Hârezmşahiyân, Tahran: Kitab-ı Parse, 1392.
• Hodgson, Marshall G.S. The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizari Ismailis Against the Islamic World, S’Gravenhage, Mouton & Co, 1955.
• İbn Funduk, Ebû’l-Hasan Ali b. Zeyd Beyhakî. Tarih-i Beyhakî, Neşreden A. Behmenyâr, Mukaddime Mîrzâ Muhammed b. Abdülvahhâb Kazvînî, Tahran, 1307.
• İbn Haldun, Abdurrahman bin Muhammed. Tarihî İbn Haldun, Tercüme A. M. Ayetî, Tahran, 1363.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye Büyük İslâm Tarihi, Çeviren Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbnü’l-Esîr. 1989. el Kâmil fi’t-Tarih, X-XI, Çeviren Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bahar Yayınları, 1989.
• İbnü’l-Esîr. el Kâmil fi’t-Tarih, XII, Çeviren Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. bs., 2000.
• Kâşânî, Cemaleddin Ebü’l Kasım Abdullah b. Ali b. Muhammed. Zübdetü’t-Tevârîh, Hazırlayan Muhammed Tâkî Dânişpejû, Tahran, Müesseseyî Mûtalât ve Tahkikâtî Ferhengî, 1366.
• Kaygusuz, İsmail. Nizarî İsmailî Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut (Öğretisi, Tarihi, Felsefesi), İstanbul: Su Yayınları, 2016.
• Kâzvinî, Zekeriyâ b. Muhammed b. Muhammed. Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, I, Neşreden Emir Kebir, Tahran, 1373.
• Kirmânî, Efdâlüddin Ahmed b. Hâmid. el-Muzâf ilâ Bedayi‘i’l-Ezmân fî Vakayi‘-i Kirmân, Nşr. Abbas İkbal Aştiyânî, Tahran, 1331.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Hârizmşâhlar”. 5/1: 265-296. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Devrine Ait Münşeât Mecmûaları, Atebetü’l-Ketebe’nin Neşri Münasebetiyle”. AÜDTCFD, c: VIII’den ayrı basım, 1951.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (İkinci İmparatorluk Devri), V, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Lewis, Bernard. Haşişiler Ortaçağ İslâm Dünyasında Terörizm ve Siyaset, Çeviren Ali Aktan, İstanbul: Sebil Yayınları, 1995.
• May, Timothy. “A Mongol-Ismâ‘îlî Alliance?: Thoughts on the Mongols and Assassins”, Journal of the Royal Asiatic Society, 14 (2004) 231–239.
• Mîrhând, Muhammed bin Havendşah. Ravzat us-Safâ, IV, Tahran, 1339.
• Muhammed en-Nesevî. Sîretü’s-Sultan Celâleddin Mengübirtî, Editör O. Houdas, Paris, 1891.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. Câmiu’d-Düvel (Selçuklular Tarihi I Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), Yayınlayan Ali Öngül, İzmir: Çamlıca Yayınları, 2000.
• Müstevfî, Hamdullah Kazvinî. Târih-i Güzide, Çeviren Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Müstevfî, Hamdullah Kazvinî. Tarihî Güzide, Hazırlayan A. H. Nevaî, Tahran, 1387. Nesevî, Şehâbü’d-Dîn Muhammed Hurendizî Zeyderî. Sîret-i Celâlü’d-Dîn Mengübernî, Tashih M. Monevî, Tahran, 1344/1965.
• Öngül, Ali. Selçuklular Tarihi-1 (Büyük Selçuklular, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2014.
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), I, İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Selçuklu ve İsmâilî Kalesi Girdkûh”, Türkiyat Mecmuası, XXVII/1 (2017), 249-257.
• Râvendî, Ebû Bekr Necmeddîn Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhat-Üs-Sudûr ve Ayet-Üs-Sürûr, I, Çeviren Ahmed Ateş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Reşîdü’d-Din Fazlullâh. Camiʽü’t-Tevârih, (Zikr-i Târîh-i Âl-i Selçûk), Çeviren Erkan Göksu - H. H. Güneş, İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Reşîdüddîn Fazlallah Hemedânî. Camiʽü’t-Tevârih (Tarihî İsmâilîyân), Tashih Muhammed Rûşen, Tahran: Miras-ı Mektub, 1387.
• Reşîdüddîn Fazlallah Hemedânî. Camiʽü’t-Tevârih (Târîh-i Selâtin-i Harezm), Tashih M. Ruşen, Tahran, 1389.
• Reşîdüddîn Vatvât. Nâmeyhâ-yi Reşîdüddin Vatvât, Neşreden K. Tuyserkânî, Tahran, 1383.
• Sabre, Afâf Seyyid. et-Târîhü’s-siyâsî li’d-devleti’l-Harezmşâhiyye, Kahire, 1407/1987.
• Subaşı, Ömer. 2017. “XIII. Yüzyılda Güney Kafkasya’da Srlçuklu İzleri: Atabeglik Müessesi ve Atabegler”, Vakanüvis, II (2017), 507-537.
• Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmaililik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII/2 (2012), 111-145.
• Taneri, Aydın. Celâlu’d-Dîn Hârizmşâh ve Zamanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Yınanç, Mükrimin Halil. “Celâleddin Harzemşah”. 3: 49-53. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed. Târihü’l İslâm ve Vefâyatü’l Meşâhirü’l el-İlâm, 52, Tahkik. Ö. A. Tedmirî, Beyrut, 1413/1993.