Doğu Türkistan’da Güçler Savaşı: 1931 Kumul Ayaklanması

Yıl 2020, Cilt: 30 Sayı: 1, 269 - 285, 19.06.2020

Tekin Tuncer

Öz

Doğu Türkistan tarih boyunca birçok işgale ve irili ufaklı birçok ayaklanmaya sahne olmuş bir coğrafyadır. 1911 yılında Çin’de yaşanan iç mücadeleler sonucunda Qing Hanedanlığı yıkılmış ve bu durumdan Doğu Türkistan’da etkilenmiştir. Bu yönetim değişimi sonrası Doğu Türkistan, umumi valiler tarafından yönetilmeye başlanmış ve merkezi bir otorite tarafından denetlenmediği için de Doğu Türkistan’da keyfi uygulamalar yaşanmıştır. Chin Shu-jen döneminde 1931 yılında başlayan Kumul Ayaklanması yönetimi eline geçiren umumi valinin keyfi uygulamaları sonucunda başlamış bir ayaklanma olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayaklanmanın tetiği Müslüman bir kızın bir Çinli memur tarafında iğfal edilmesi ile başlasa da zaman içerisinde bölgede hâkimiyet kurmak için hesap yapan birçok grubun güç savaşına dönüşmüştür. Bu güç mücadeleleri zaman içerisinde Kumul Hanlığı ile sınırlı kalmamış, güney bölgelerinde yaşayan Uygurlara da sıçramış ve başka bir ayaklanma ismi ile anılmış olmasına rağmen Doğu Türkistan’da bir İslam devletinin kurulması ile sonuçlanmıştır. İşte bu nedenle bölgedeki güç dengelerinin ortaya çıkması ve yönetim uygulamalarındaki yanlışların nelere yol açabileceğini görmek açısında Kumul Ayaklanması önemli bir örnektir. 

Anahtar Kelimeler

Kumul, Ayaklanma, Tungan, Doğu Türkistan, Uygur

War Between Powers in Eastern Turkestan: Kumul Rebellion of 1931

Öz

Eastern Turkestan is an area that has witnessed a lot of occupations and rebellions from large to small scale throughout history. In 1911, the Qing Dynasty was overthrown as a consequence of domestic struggles in China, and Eastern Turkestan was impacted by this situation. After thisevent, the people in Eastern Turkestan were governed by a governor-general, and exposed to arbitrary changes since it was not controlled by a central authority. The Kumul rebellion, which started in 1931 during the period of Chin She-jen, began as a consequence of these changes by the governor-general who had seized power. Although the initial trigger of the rebellion was provoked by a Muslim girl’s seduction from a Chinese official, the rebellion over time, turned into a power struggle between a lot of groups that wanted to establish dominion over the region. These power struggles were not limited to the Kumul Region but spread to the Uighurs who were living in the southern regions, and resulted in the establishment of an Islamic state in Eastern Turkestan although it was called by an another name. For this reason, the Kumul Rebellion is an important example in terms of the balance of power which emerged in the region and from seeing what the mistakes in administrative practices could cause.

Anahtar Kelimeler

Kumul, Rebellion, the Tungan, Eastern Turkestan, Uighur

Kaynakça

• Alptekin, İsa Yusuf, Esir Doğu Türkistan İçin-1 (İsa Yusuf Alptekin’in Mücadele Hatıraları). Hazırlayan Ömer Kul. Ankara: Berikan, 2010.
• Ai-chen, Wu, Turkistan Tumult, London: Methuen, 1940. Boorman Howard L. ve Richard C. Howard, Biographical Dictionary of Republican China. 1. cilt. New York: Columbia UP, 1967.
• Buğra, Mehmet Emin, Doğu Türkistan’ın Hürriyet Davası ve Çin Siyaseti, İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1954.
• Cable, Mildred ve Francesca French, The Gobi Desert, London: Hodder And Stoughton Limited, 1934.
• Caroe, Olaf, Soviet Empire: The Turks of Central Asia and Stalinism, New York: Macmillan, 1967.
• Chan, Fook-lam Gilbert, “Sinkiang Under Sheng Shih-tsai (1933-44)”, MA thesis, University of Hong Kong, 1965.
• Chan, Fook-lam Gilbert, “The Road to Power: Sheng Shih-ts’ai’s Early Years in Sinkiang (1930-34)”, Journal of Oriental Studies VII (1969): 224-260.
• Coq, Albert Von Le, Burled Treasures of Chinese Türkistan, London: George Allen & Unwin Ltd, 1928.
• Févre, Georges Le, An Eastern Odyssey, Boston: Little, Brown, And Company, 1935
• Forbes, Andrew D. W., Doğu Türkistan’daki Harp Beyleri (Doğu Türkistan’ın 1911-1949 Arası Siyasi Tarihi). Çeviren Enver Can. Münih: Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, 1990.
• Hai, Badruddin Wee-liang, “Muslim Minority in China”, MA thesis, Columbia University, 1956.
• Hayit, Baymirza, Türkistan: Rusya İle Çin Arasında, İstanbul: Otağ Yayınları, 1975.
• Hedin, Sven, Across The Gobi Desert, London: George Routledge & Sons, 1933.
• Hedin, Sven, Big Horse’s Flight The Trail of War in Central Asia, London: MacMillan And Co. Ltd., 1936.
• Hedin, Sven, History of the Expedition in Asia, 1927-1935. II. Cilt. Stockholm: Elanders Boktryckeri Aktiebolag, 1945.
• Hekim, Ali, “Hamdullah Muhammed Tarım’ın Türkistan Tarihi-Türkistan 1931-1937 İnkılâp Tarihi Adlı Eserinin Tenkitli Transkripsiyonu”, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015).
• Hogg, George, I See a New China, London: Victor Gollancz, 1945.
• Kul, Ömer, “Osman Batur ve Doğu Türkistan Millî Mücadelesi (1911-1955)”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009.
• Lattimore, Owen, “Chinese Turkestan or Sinkiang”, The China Year Book içinde, 36-44. Shanghai: Yayınevi Yok, 1935.
• Lattimore, Owen, Pivot of Asia: Xinjiang and the Inner Asian Frontiers of China, Boston: Little, Brown and Company, 1950.
• Mannerheim, C. G., Across Asia, Oosterhout: Nederlands, 1969.
• Nyman, Lars Erik, Great Britian and Chinese, Russian and Japanese Interest in Xinjiang 1918-1934, Malmö: Esselte Studium, 1977.
• Petro, W. “Mongolia, Kansu and Sinkiang as Seen by a Member of the Haardt-Citroen Expedition”. JRCAS XX/2, (1933): 205-219.
• Petro, W., Triple Commission, London: John Murray, 1968.
• Schomberg, Colonel R. C. F., “Hami or Komul”, JRCAS XVI/1, (1929): 90-93.
• Vasel, Georg, My Russian Jailers in China, London: Hurst & Blackett, 1937.