Kurgusal Fizyonominin Şarkî Aynaları: Batı-dışı Modernite ve Modern Türk Romanı Üzerinde Bilişsel Bir Kültür Çözümlemesi

Yıl 2020, Cilt: 30 Sayı: 2, 607 - 633, 27.12.2020

Murat Lüleci

Öz

İnsan yüzü ve bedeni eski çağlardan bu yana derin anlamların toplandığı sırlı bir levha olarak görülmüştür. Doğu’da ilm-i sima, Batı’da fizyonomi bünyesinde gerçekleştirilen araştırmalar, yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren kültür çalışmalarıyla birlikte yeni bir ivme kazanır. Fizyonomi, son yıllarda insan yüzü ve bedenini kültürel kodların biriktiği simgesel bir alan olarak ele almakta, roman da karakter fizyonomisi üzerinden bu simgelerin çözümlendiği bir alana karşılık gelmektedir. Araştırmanın amacı, Batı-dışı bir modernite olarak Türk modernleşmesinin fizyonomisini ortaya koymak ve Türk romanında bilgi ve varlık sorunsallarının ele alınışını karakterlerin yüz ve beden görünümleri üzerinden çözümlemektir. Halit Ziya’nın Mai ve Siyah ile Aşk-ı Memnu romanları üzerinde Foucault’nun tarihsel a priori ve arşiv kavramları üzerinden gerçekleştirdiğimiz yakın okumalar, adı geçen romanlarda karakterlerin yüz ve beden biçimlerinin yeni bir epistemolojinin habercisi olduğunu ortaya koymuştur. Diğer yandan Peyami Safa’nın Yalnızız ve Matmazel Noraliya’nın Koltuğu adlı romanlarında Daryush Shayegan’ın ontolojik kopuş kavramı üzerinden gerçekleştirdiğimiz yakın okumalar, Safa’nın varlık sorunsalını ele alırken, kurguladığı karakterlerin yüz ve bedenlerini kültürel birer simge alanı olarak tasarladığını göstermiştir. Sözü edilen yakın okumalar sayesinde anlaşılmıştır ki Türk Modernleşmesinin Batı-dışı bir epistemoloji ve ontolojiden kaynaklandığını ve yine kendine has bir bilgi ve varlık çizgisinde ilerlediğini ortaya koyabilmek için, karakter fizyonomisinin incelenmesi büyük önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Batı-dışı modernite, roman, fizyonomi, kültür, Halit Ziya Uşaklıgil, Peyami Safa, epistemoloji

Oriental Mirrors of Fictional Physiognomy: Non-Western Modernity and a Cognitive Cultural Reading of the Modern Turkish Novel

Öz

The human face and the body have long been considered as enigmatic plates in which deep shades of meaning occur. Studies within İlm-i Sima in the East and physiognomy in the West gained momentum with the emergence of cultural studies in the second half of the twentieth century. Physiognomy examines the human face and the body as symbolic spaces of cultural signs. The novel, on the other hand, manifests a space where these physiognomies are being displayed. The objective of this study is to reveal the physiognomy of Turkish modernization as a Non-western modernity and to analyze the handling of knowledge (epistemology) and being (ontology) in the modern Turkish novel through the physiognomy of fictional characters. A close reading of Halit Ziya’s novels through Foucault’s notions of historical a priori and archive revealed that the characters’ faces bodies can be interpreted as the precursors of a new epistemology. CloseC readings of Peyami Safa’s novels Yalnızız and Matmazel Noraliya’nın Koltuğu through Daryush Shayegan’s notion of ontological displacement showed that Safa designed the faces and bodies of his characters as cultural symbols as well as the representation of his philosophical ideals. The selected texts Mai ve Siyah and Aşk-ı Memnu by Halit Ziya Uşaklıgil as well as Yalnızız and Matmazel Noraliya’nın Koltuğu by Peyami Safa will be examined through the lense of the physiognomy of characters in terms of their relation to the peculiarity of Turkish modernization as non-Western modernity.

Anahtar Kelimeler

Non-Western modernity, physiognomy, cultural studies, Halit Ziya Uşaklıgil, Peyami Safa, epistemology, ontology

Kaynakça

• Aristotle. Minor Works, Çev. W. S. Hett. London, Cambridge: Harvard University Press, 1936.
• Atlı, Ferda. Aşk-ı Memnu Roman Kişilerinde Beden-Ruh İlişkisi: Anasır-ı Erbaa'dan Ahlat-ı Erbaa'ya Kretschmer, Sheldon ve Corman'dan Freud’a. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2017.
• Aydın Özer, Emel. “Bedenin Roman Hâli: Matmazel Noraliya’nın Koltuğu’nda Beden ve Kişilik”, Hece 217(2015): 320-331.
• Banarlı, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: M.E.B. Basımevi, 1971.
• Baumbach, Sibylle.. Shakespeare and the Art of Physiognomy. Penrith: Humanities Ebooks, 2008.
• Breton, David Le. Yüz Üzerine Antropolojik Bir Deneme. Çev. Oruç Türkay. İstanbul: Boğaziçi Üniv. Yayınları, 2008.
• Chasseguet-Smirgel, Janine. Ben İdeali: İdeal Hastalığı Üzerine Bir Psikanaliz Denemesi. Fransızca’dan Çev. Nesrin Tuna. İstanbul: Metis Yayınları, 2005.
• Corbin, Alain, Jean-Jacques Courtine, Georges Vigarello.. Bedenin Tarihi-1: Rönesans’tan Aydınlanma’ya, Çev. Saadet Özen, İstanbul: YKY, 2008.
• Foucault, Michel. Bilginin Arkeolojisi. Çev. Veli Urhan, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Fukuyama, Françis. The End of History and The Last Man. New York: The Free Press, 1992.
• Gallagher, Shaun. “Hermeneutics and the Cognitive Sciences”. Journal of Consciousness Studies 11 (2004): 1-15.
• Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. Çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2004.
• Göle, Nilüfer. “Batı Dışı Modernlik: Kavram Üzerine”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Editörler: Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, 56-67.
• Gürbilek, Nurdan. Kör Ayna Kayıp Şark: Edebiyat ve Endişe. İstanbul: Metis Yayınları, 2007.
• Hall, Stuart. Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. London: Sage, 2003.
• Hogarth, William. The Analysis of Beauty. London: W. Strahan, 1753.
• Jay, Martin. Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1994.
• Kaplan, Mehmet. “Mâi ve Siyah Romanının Üslubu Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XIX (1971): 51-72.
• Kemal, Namık. İntibah: Sergüzeşt-i Ali Bey. Tertipleyen: Mustafa Nihat Özön. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1961.
• Koçak, Orhan. “Kaptırılmış İdeal: Mai ve Siyah Üzerine Psikanalitik Bir Deneme”. Toplum ve Bilim 70 (1996): 94-152.
• Kretschmer, Ernst. Beden Yapısı ve Karakter: Konstitüsyon Meselesi ve Mizaçlar Bilgisi Hakkında Araştırmalar. Çev. Mümtaz Turhan. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1949.
• Lavater, Johan K. Essays on Physiognomy. Fransızca’dan Çev. Henry Hunter. London: John Murray, 1792.
• Lukács, Georg. Writer & Critic and Other Essays. New York: The Universal Library, 1971.
• Manguel, Alberto. Okumanın Tarihi. Çev. Füsun Elioğlu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Toplum ve Siyaset. Der. M. Türköne-T. Önder. İstanbul: İletişim Yayınları, 1990.
• ----. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Marx, Karl. Capital: A Critique of Political Economy. New York: Random House, 1906.
• Moran, Berna. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış-1. İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• Nietzsche, Friedrich. Tragedyanın Doğuşu. Çev. İsmet Z. Eyüboğlu. İstanbul: Ataç Kitabevi, 1965.
• Önal, Mehmet. Peyami Safa’nın Romanlarında Fiktif Yapı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1989.
• Parla, Jale. Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Robbet-Grillet, Alain. Yeni Roman. Çev. Asım Bezirci. İstanbul: Yazko, 1981.
• Safa, Peyami. Matmazel Noraliya’nın Koltuğu. İstanbul: Nebioğlu Yayınları, 1949.
• ----. Mistisizm (Büyük Fikir Cereyanları: 2). İstanbul: Bâbıâli Yayınları, 1961.
• ----. Eğitim Gençlik Üniversite (Objektif: 7). İstanbul: Ötüken Yayınları, 1976a.
• ----. Sanat Edebiyat Tenkit (Objektif: 2). İstanbul: Ötüken Yayınları, 1976b.
• ----. Kaybolan Adam. İstanbul: Damla Yayınları, 1977.
• ----. Yalnızız. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1978.
• Sayın, Zeynep. “Batı’da ve Doğu’da Bedenin Temsilinde Haysiyet ve Zillet II: İslami Beden Temsili: İffet ve Zillet” Defter 40 (2000): 193-234.
• Shayegan, Daryush. Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni. Çev. Haldun Bayrı. İstanbul: Metis Yayınları, 2007.
• Spolsky, Ellen. The Work of Fiction: Cognition, Culture, and Complexity. London: Ashgate, 2004.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Yahya Kemal. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1995.
• ----. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1988.
• ---- Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Taylor, Charles. “Two Theories of Modernity” The Hastings Center Report 25/2 (1995): 24-33.
• Tekin, Mehmet. Romancı Yönüyle Peyami Safa. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2014.
• Tylor, Edward B. Primitive Culture (Part I). London: John Murray, 1871.
• Tytler, George. Physiognomy in the European Novel: Faces and Fortunes. Princeton: Princeton University Press, 1982.
• Uşaklıgil, Halid Ziya. Aşk-ı Memnu. Naşiri: İbrahim Hilmi. İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1945.
• ----. Mai ve Siyah. Sadeleştirilmiş yeni basım. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1968.
• ----. Hikâye (İnceleme). Haz. Nur Gürani Arslan. İstanbul: YKY, 1998.
• ----. Ruhun Lisanı: İlm-i Sima. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1894/2016.
• Yücel, Tahsin. İnsanlık Güldürüsü’nde Yüzler ve Bildiriler. İstanbul: YKY, 1997.
• Zunshine, Lisa. “Theory of Mind and Fictions of Embodied Transparency” Narrative 16/1 (2008): 65-92.