Divan Şiirinde İlk Dönem Bazı Veli ve Mutasavvıflar

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: 1, 123 - 157, 23.06.2021

Yusuf Babür

Öz

İslam medeniyetine bağlı olarak ve Fars tesirinde inkişaf eden divan edebiyatı, oldukça kuralcıdır. Divan şairleri bu kuralların dışına çoğu zaman çıkmamış ancak mazmun ve mefhumlarla birlikte derin anlam katmanları oluşturmuştur. Semavi kitaplardan astronomiye, mitolojiden efsaneye, menkıbeden batıl inanca, tıptan hendeseye kadar pek çok alandan faydalanan divan şiiri, mazmun hâline gelmiş şahıslar açısından da oldukça zengindir. Mazmunlaşmış şahısların bir kısmı, sergüzeştleri ve menkıbeleriyle meşhur olmuş velilerdir. Bu veli ve mutasavvıflar, çeşitli yönleriyle şiirin malzemesi olmuştur. Kimi gösterdiği bir kerametin neticesinde, kimi ibretlik bir olayla, kimi kaleme aldığı bir eserle kimi ise isminin tevriyeli ve cinaslı kullanıma uygunluğu dolayısıyla şiirin malzemesidir. Divan şairi, aynı konuyu farklı bir bakışla ve yeni bir anlamla ele almak peşindedir. Dolayısıyla aynı isim pek çok farklı teşbihte karşımıza çıkabilmektedir. Bu çalışmada ele alınan veli ve mutasavvıflar, genel itibarıyla tasavvuf ve tarikat yolunda çığır açmış ve yaşadıkları dönemin ve kendilerinden sonraki dönemlerin öncülerinden olmuş kimselerdir. Hayatlarından kısaca bahsedilen bu şahısların divanlarda hangi yönleriyle ele alındıklarına dair örnekler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divan Şiiri, Evliya, Evliya Adları, Mutasavvıf

Saints and Sufis of the First Period in Divan Poetry

Öz

Divan literature, a style of writing under Persian and Islamic influence, is very prescriptive. The Divan poets generally stayed within these rules but formed deep layers of meaning together with mazmun and concepts. Divan poetry, which benefits from many fields, from celestial books to astronomy, mythology to legend, miracle to superstition, and medicine to math, is also very rich in terms of individuals who have become mazmun. Some of these individuals are saints who have become famous for their events and narratives. These saints and Sufis have been the material of poetry in various aspects. Some are the result of a miracle, some are an example, some are penned with a work, some are the material of the poem because of the suitability of its name to be used with tawriye and pun. The Divan poet seeks to address the same subject with a different perspective and a new meaning. Therefore, the same name can appear in many different parables. The veli and mutas Sufis discussed in this study are those who have made a breakthrough on the path of Sufism and sect in general and have been the pioneers of the period in which they lived and the periods after them. Examples are given about the aspects of these individuals whose lives are briefly mentioned in the divans.

Anahtar Kelimeler

Divan Poetry, Saints, Sufi, Saint Names

Kaynakça

• Admış, Aysel. “Akif Divanı İnceleme Transkripsiyonlu Metin”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2007.
• Akçiçek, Abdülkadir. Molla Cami Nefahatü’l-üns min Hadarati’l-kuds. İstanbul: Pınar Yayınları, 2016.
• Akpınar, Şerife. “Agah Divanı ve İncelenmesi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi, 2006.
• Akyüz, Ali. “Abdürrezzak es-Sanani”. DİA 1: 298-299. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Algar, Hamid. “Bahaeddin Nakşibend”. DİA 4: 458-460. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Alvan, Türkan Çınar. “Hayali-i Gülşenî Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1998.
• Ay, Alper. “Abdülmecid Sivasi Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2014.
• Ayan Hüseyin. Nesimi Edebî Kişiliği Eserleri ve Türkçe Divanı’nın Tenkitli Metni (II Cilt), Ankara: TDK Yayınları, 2002.
• Aydın, Haluk. “Cevri Divanı’nın Tahlili”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi, 2010.
• Babür, Yusuf. “Şeyh-i Sanan Kıssasına Dair”, Turkish Studies 8/13 (2013): 509-516.
• Başpınar, Fatih. “17. Yüzyıl Şairlerinden Beyânî’nin Divan’ı”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Bekar, Ayşe Kübra. “Kerküklü Tabiboğlu Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2019.
• Biltekin, Halit. “Şeyhî Dîvânı (İnceleme, Tenkitli Metin, Dizin)”. Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2003.
• Büyükarslan, Hülya. “Asri Divanı İnceleme Metin”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi 2015.
• Civelek, Selahattin. “Agah Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 1999.
• Çavuşoğlu, Mehmet. Yahya Bey Divan Tenkidli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
• Çiçekler, Mustafa. Mantıku’t-tayr Kuşların Diliyle. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2006.
• Çobanoğlu, Ferda. “Enderunlu Ferid İbrahim Divanı’nın Metni ve İncelenmesi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Doğan, Sevilay. “Ahmed Vesîm Divanı Tahlili”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2019.
• Ercan, Özlem. “Peşteli Hisali Divanı Tahlili”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2003.
• Eren, Abdullah. Sıdkî Dîvânı-İnceleme ve Metin. Ankara: Altınpost Yayıncılık, 2014.
• Ergin, Ali Şakir. Yozgatlı Mehmet Said Fenni Divanı. Ankara, 1996.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Mehmed Aydî Efendi’nin (1812-1865) Divan’ında Dinî ve Tasavvufî Kültür”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 9 Sayı 43 (2016): 215-226.
• Ertem, Rekin. Şeyhülislam Yahya Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Fidan, Mehmet Emin. Abdülmecîd Hânî, Hadâiku’l-verdiyye (Nakşi Şeyhleri). İstanbul: Semerkand Yayınları, 2011.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Nedim Divanı. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2004.
• Gülnar, Zülfiye. “Kilisli Zihni Divanı Sözlüğü”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Gündüz, Emrah. “Abdünnafi İffet Efendi ve Divanı”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
• Güneş, Mustafa. “Eşrefoğlu Rumi ve Divanı”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 1994.
• İpekten, Haluk. Naili Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• İsen, Mustafa. Usûlî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Kalkışım, M. Muhsin. Şeyh Galib Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• Kanar, Mehmet. Esrarname Feridüddin Attar. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Kasır, Hasan Ali. “Esrar Dede Hayatı Edebi Kişiliği ve Divan’ının Karşılaştırmalı Metni”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1996.
• Kaya, Bayram Ali. “Azmizade Haleti Hayatı Edebi Kişiliği Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi, 1996.
• Kesik, Beyhan. “Cenabi Paşa Divan”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 1996.
• Köse, Sibel. “16. Yüzyıl Şairi Zati’nin Gazellerinde Hayvanlar”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2009.
• Kurnaz, Cemal. Hayali Bey Divanı’nın Tahlili. İstanbul: MEB Yayınları, 1996.
• Küçük, Sabahattin. Baki Divanı. Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• Levend, Agah Sırrı. Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Lugal, Necati. Devletşah Şair Tezkireleri. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2011.
• Oğraş, Rıza. “Hoca Neşêt Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1991.
• Onay, Ahmet Talat. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar (Haz. Cemal Kurnaz). Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Özyıldırım, Ali Emre. “Hamdullah Hamdî Divanı’nın Tenkitli Metni”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1995.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Parlatır, İsmail. Fuzuli Türkçe Divan. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Rahimi, Farhad. “Kavsi Divanı’nın Dil İncelemesi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.
• Rashıd, Ali Niyazi. “Sivaslı İzzet Osman Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2019.
• Saraç, M. A. Yekta. Emrî Divanı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2002.
• Savran, Ömer. “Neşati Divanı’nın Tahlili”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2003.
• Selvi, Abdülkadir. Abdülkerim Kuşeyri-Kuşeyri Risalesi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2017.
• Selvi, Muhammed. “Ümidî Hayatı Eserleri Edebî Kişiliği ve Dîvânı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkocatepe Üniversitesi, 2008.
• Seratlı, Tahir Galip. Abdülkadir Geylani Hazretlerinin Menkıbeleri. Konya: Kardelen Yayınları, 2010.
• Şahinoğlu, M. Nazif. “Feridüddin Attar”, DİA 4: 95-98. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Şenödeyici, Özer. “Fevzi Divanı”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2006.
• Tarlan, Ali Nihad. Hayâlî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1992.
• Taşkın, Gülşah. “Çorlulu Zarifi Divanı”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2009.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Dede Ömer Rûşenî Hayâtı Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkîdli Metni”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1990.
• Topak, Zafer. “Ahmet Müsellem Efendi ve Divan’ın Tenkitli Metni”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2006.
• Tosun, Necdet. “Veysel Karani”, DİA 43: 74-75. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Totan, Hacer. “Abdülbaki Gölpınarlı Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2013.
• Tulum, Mertol ve M. Ali Tanyeri. Nevi Divan Tenkitli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
• Türker, Yusuf. Ragıb el-İsfahani Müfredat (Kur’an Kavramları Sözlüğü). İstanbul: Pınar Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Behlül-i Dânâ”. DİA. 5: 352-353. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülkadir-i Geylani”, DİA. 1: 236-239. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Uludağ, Süleyman. Feridüddin Attar Tezkiretü’l-evliya. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
• Unutmaz, Caner. “Ümmî Sinan Divanı’nın Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2019.
• Uzun, Süreyya. “Üsküdarlı Aşki Divanı Tenkitli Metin Nesre Çeviri ve 16. yy. Osmanlı Hayatının Divandaki Yansımaları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Razi”. DİA. 12: 236-239. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Yenikale, Ahmet. Sünbülzade Vehbi Divanı. Kahramanmaraş: Ukde Yayınları, 2012.
• Yüce, Emine Aydoğmuş. “Abdürrahim Tirsi ve Divanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2010.
• Zavotçu, Gencay. Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.