Some Words in Karakhanid Texts from Manichaean and Buddhist Cultural Area

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: 1, 199 - 223, 23.06.2021

Engin Çetin

Öz

Even though the texts of Karakhanid Turkic belong to the Islamic cultural area, it is seen that the traces of the Arab–Persian cultural environment are not yet comprehensively expressed in these texts, and that the ancient elements in terms of vocabulary persist to a great extent. Over the years, the Arab–Persian cultural environment has affected the Turkic culture, and this has also been reflected in its vocabulary. In this study, the existence and meaning of words whose origins are mostly foreign to Turkic ajun~acun, baçak, bor, burhan, çın, didim, erdini, nāg, nigoşak, nom, muyan, soyurka-, tamu, tıldag, toyın, üjük etc. that belong to the pre-Islamic culture are found in Manichaean and Buddhist Uyghur texts, in such a way that it became known by the term Manichaeism and Buddhism or found existence in this cultural environment, in the texts of the Islamic period that have been examined. The words used in Uyghur texts, mostly of foreign origin, are also used in Karakhanid Turkic texts, despite the change in religion and the cultural environment that developed historically. This situation is a sign of a transitional stage. These words which were found in Karakhanid texts were echoed in historical Turkish written languages. It has been observed that some of these words continued to exist for a while in historical Turkic written languages.

Anahtar Kelimeler

Manichaeism, Buddhism, Islam, Uyghur, Karakhanid

Karahanlı Türkçesi Metinlerinde Manihaist ve Budist Çevreye Ait Bazı Sözcükler

Öz

Karahanlı Türkçesi metinleri İslami çevreye ait olsa da bu metinlerde henüz Arap-Fars kültür çevresinin izlerinin kapsamlı olarak hissedilmediği, söz varlığı yönünden eskiden gelen unsurların varlığını büyük ölçüde sürdürdüğü görülür. Yıllar içinde Arap-Fars kültür çevresi, Türk kültürünü etkilemiş, bu durum söz varlığına da yansımıştır. Bu çalışmada İslamiyet öncesi kültüre ait, Manihaist ve Budist Uygur metinlerinde geçen, bir yönüyle Manihaizm ve Budizm terimi olmuş veya bu kültür çevrelerinde varlık bulmuş, çoğunluğu alıntı olan ajun~acun, baçak, bor, burhan, çın, didim, erdini, nāg, nigoşak, nom, muyan, soyurka-, tamu, tıldag, toyın, üjük sözcüklerinin İslami dönem metinlerindeki varlığı ve anlamları incelenmiştir. Uygur metinlerinde kullanılan ve çoğunluğu yabancı kökenli olan sözcükler, din ve buna bağlı olarak gelişen kültür çevresi değişikliğine rağmen Karahanlı Türkçesi metinlerinde de kullanılmıştır. Bu durum, bir geçiş evresinin göstergesidir. Karahanlı Türkçesi eserlerinde aranarak tespit edilen bu sözcüklerin izleri tarihî Türk yazı dillerinde takip edilmiş, bir kısmının tarihî Türk yazı dillerinde varlığını bir süre sürdürdüğü gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Manihaizm, Budizm, İslamiyet, Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi

Kaynakça

• Abdullah Battal (Taymas). İbni-Mühennâ Lûgati. (3. Baskı) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Arat, Reşid Rahmeti. Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık (4. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992.
• ___ . Kutadgu Bilig I. Metin (4. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• ___ . Kutadgu Bilig II. Çeviri (4. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• ___ . Kutadgu Bilig III. İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1979.
• Argunşah, Mustafa ve Galip Güner. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015. [CC]
• Ata, Ata. Nâṣırü’d-din Bin Burhânü’d-din Rabguzi, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I. Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II. Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. [KE]
• ___ . Nehcü’l-Ferâdis, Uştmahlarnıŋ Açuḳ Yolı, Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. [NF]
• ___ . Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası). Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004.
• Atalay, Besim. Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1945.
• Ayazlı, Özlem. Altun Yaruk Sudur VI. Kitap (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. [AY VI]
• Bang, W. ve A. von Gabain. Türkische Turfan-Texte I-V, SPAW Phil.-hist. Kl. 1929, 1930, 1931, Berlin. 1929-1931. [TT]
• Barutçu Özönder F. Sema. “Erken Orta Türkçede Buddhist ve İslamî Terminolojisi Üzerine Bir Karşılaştırma”. Kök Araştırmalar V/I Bahar. (2003): 13-31.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford University Press, 1972. [ED]
• Çağatay, Saadet (1968). “Türkçede Dini Tabirler”, Necati Lugat Armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. (1968): 191-198.
• ___ . “Divânü Lugâti’t-Türk’te İnançla İlgili Sözler”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayı Bildirileri (27-29 Eylül 1972, Ankara). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (1972): 385-392.
• Çanga, Mahmut. Kur’an-ı Kerim Lügati, İlavelerle Mu‘cemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Çelik, Ülkü. Ali-Şîr Nevāyı̇̄ Leyl ı̇̄ vü Mecnūn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Çetin, Engin. Altun Yaruk VII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020a. [AY VII]
• ___ . Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020b. [AY VIII]
• Dankoff, Robert ve James Kelly. Mahmūd el-Kāşgarī, compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) part I-III. Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources: 7, 1982-1985. [CTD]
• Digital dictionary of Budhism. Erişim tarihi: 09.09.2019. Erişim adresi: http://buddhism-dict.net/
• Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1963-1975. [TMEN]
• Eckmann, János. Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translations. Bibliotheca Orientalis Hungarica 21. Budapest: Akadémiao Kiadó. 1976.
• Edgerton, Franklin. Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary, Volume II Dictionary, New Haven / London, 1953.
• Eker, Süer. “Kutadgu Bilig’de (teŋri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine”. Bilig, Yaz, S. 36, (2006): 103-122.
• ___ . “Divanü Lugâti‟t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar”. International Journal of Central Asian Studies. 13. (2009a): 233-283.
• ___ . “Türk-İran Dil İlişkilerinde Divanü Lugâti’t-Türk’ün Tanıklığı”. Akademik Araştırmalar Dergisi, Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı. (2009b): 70- 85.
• Elmalı, Murat. Daśakarmapathaavadānamālā: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. [Daś.]
• Eraslan, Kemal. Mevlâna Sekkakî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• Ercilasun, Ahmet B. ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud, Divânû Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991. [OTWF]
• Erdoğan, İsmail. “Divânü Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Bazı Dinî Kavramlar”, Journal of Islamic Research, (2016):164-172.
• Ergene, Oğuz. Sadî, Gülistan Tercümesi (çeviren: Sibîcābî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. [Sibîcabî]
• Gharib, Badrozzamān. Sogdian Dictionary, Sogdian-Persian-English, Tehran: Farhangan Publications, 1995.
• Giles, Herbert A. A Chinese – English Dictionary, Second Edition, Revised and Enlarged, Shangai, China and London, 1912.
• Gulcalı, Zemire. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Öyküsü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. [AY Aç Bars]
• ___ . Altun Yaruk Sudur X. Kitap (Metin-Çeviri-Açıklamalar-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2015. [AY X]
• Gündüz, Şinasi. “Sabiîlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35. Cilt, (2008): 341-344.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000. [HŞ]
• Hamilton, James Russel (1986). Manuscripts Ouїgours du IXe-Xe siècle de Touen-Houang. Tome I- II. Paris, 1986.
• Kaçalin, Mustafa S. Niyâzi, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, El-Luġātu'n-Nevāʼiyye ve'l-istishādātu'l-Caġatā'iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• ___ (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk, Mahmûd el-Kâşgari. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2019.
• Kara, Györgi. “l’ancien oigour dans le lexique mongol”. Journal Asiatique. Tome CCLXIX. (1981): 317-323.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989.
• Karatay, Osman. “Bahçesi Var Barı Var: Türkçeden İranî Dillere İki Verinti Örneği” İran ve Turan Tarihi Araştırmaları Derneği Dergisi (İRTAD). C 3, S. 4. (2020): 1-10.
• Kargı Ölmez, Zuhal. (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993. [MK]
• ___ . Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terākime, (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları, 1996. [ŞT]
• Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugati’t-Türk. (Tıpkıbasım). Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. [AYKaya]
• Kök, Abdullah. Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• LE COQ, A. von. Türkische Manichaica aus Chotscho, I-III. APAW (I＝APAW 1911; II＝APAW 1919; III＝APAW 1922). (1911-1922). [M]
• Monier-Williams, Sir Monier. Sanskrit-English Dictionary. Oxford, 1899.
• Moriyasu, Takao. ウイグル=マニ教史の研究 Uiguru Manikyō-shi no kenkyū [A Study on the History of Uighur Manichaeism, Research on Some Manichaean Materials and Their Historical Backrounds]. Ōsaka daigaku bungakubu kiyō [Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University] 31/32, 1991. [Moriyasu] Nadalyayev, V. M. vb. Drevnetyurskiy Slovar’. Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka”, 1969. [DTS]
• Ölmez, Mehmet. Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm) Suvarṇaprabhâsasûtra. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 1, 1991. [AY III]
• ___ . “Türkçede Dini Tabirler”, Türk Dilleri Araştırmaları 15. (2005): s.213-218.
• ___ . (2010). “Dil Verileri Işığında soyurgal ve Kökeni”, Trans-Turkic Studies Festschrift in Honour of Marcel Erdal. (2010):167-175.
• Önler, Zafer. “Karahanlı Dönemi Metinlerinde İnançla İlgili Türkçe Terimler”, Uludağ Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 10 / Sayı: 16. (2009): 187-197.
• Özertural, Zekine. Der uigurische Manichäismus, Neubearbeitung von Texten aus Manichaica I und III von Albert v. Le Coq. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2008.
• Özyetgin, A. Melek. Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. [Yarlık ve Bitik]
• Rachmati, G. R. “Zur Heilkunde der Uiguren I”, SPAW. (1930): 451-473. [Heilk I]
• ___ (1932). “Zur Heilkunde der Uiguren II”, SPAW. (1932): 401-408. [Heilk I].
• Róna-Tas, András ve Árpad Berta. West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian. Turcologica 84. Wiesbaden: Harrassowitz, 2011. [WOT]
• Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasie, Neubearbeitung, II. Nomina-Pronomina-Partikeln, Teil 1: a-asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2015.
• ___ . Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasie, -Neubearbeitung-, II.Nomina-Pronomina-Partikeln, Band 2: aš – äžük, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2017.
• Sağol, Gülden. Old Turkish and Persian Inter-Linear Qur’an Translations II: An Inter-Linear Translations of the Qur’an into Khawarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile I, II (Part I: Introduction and Text, Part II: Glossary), 1993-1995. [HKT]
• Semet, Ablet. Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang-Biographie, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Xuangzangs Leben und Werk. Band 34, Teil 8, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005.
• Sertkaya, Osman F. “Kelime dağarcığımızdan (1): Çın ‘doğru, gerçek’. Türk Dili. C. 55, S. 436, Nisan 1988. (1988): 175-181.
• Shōgaito, Masahiro. Kodai uiguru-bun A-bi-da-mo ju-she-lun shi-yi-shu [=Abidatsumakusharonjitsugisho] no kenkyū. Studies in the Uighur Version of the Abhidharma kośabhāṣya-tīkā Tat-tvārtha II, Text, Translation, Commentary and Glossary. Kyōto, 1993. [ShōAbhi]
• Soothill, William Edward ve Lewis Hodous (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms with Sanskrit and Pali Equivalents and a Sanskrit–Pali Index. London, 1937. Tarama Sözlüğü. (4. Baskı), C. I-VIII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Tekin, Şinasi. Maitrisimit nom bitig, Die uigurische Übersetzung eines Werkes der budd-histischen Vaibhaṣika-Schule. 1. Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen; 2. Analytischer und rückläufiger Index. Berliner Turfantexte IX,; IX, 2, Berlin, 1980. [Maitr.]
• Tepeli, Yusuf. “VIII. Yüzyıldan XV. Yüzyıla kadar Dini Metinler ve Türkçe”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Dergisi. Sayı 2, (1997): 13-22.
• Tokyürek, Hacer. Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018. [AY IV]
• ___ . Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Toparlı, Recep vb. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000. [TA]
• ___ (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep ve Mustafa Argunşah. (2008). Mu ‘inü’l-Mürid. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008. [MM]
• Toparlı, R. (2017). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. (2. baskı) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. [İM]
• Uçar, Erdem. Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, 2009. [AY V]
• ___ Uygurca Altun Yaruk IX. Tegzinç, Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Tercüme, Açıklamalar ve Dizin. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları, (2013). [AY IX]
• Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Üşenmez, Emek. “Türkçe İlk Kur‟an Tercümesi ve Tercümedeki İslamî Terimlerin Türkçe Kaynakları Üzerine”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. (2006): 89-99.
• ___ (2013). “Yunus Emre Divanında Türkçe İslami Terimler”, Turkish Studies V. 8/3, (2013): 625-644.
• Weili, Buheliqi ve A. Melek Özyetgin. “Uygur Sivil Belgeleri Işığında Eski Uygurlarda Üzüm Yetiştiriciliği”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. S. 15. (2020): 115-125.
• Wilkens, Jens. Die drei Körper des Buddha (trikāya) das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-Sūtras (Altun Yaruk Sudur) eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Berliner Turfantexte: XXI, Turnhout (Belgien): Brepols, 2010. [AYWilkens]
• ___ Buddhistische Erzählungen aus dem Alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathaavadānamālā Teil 1-3. Berliner Turfntexte XXXVII (1-3). Turnhout: Brepols, 2016. [Daś.]
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb, Giriş-Dil Özellikleri-Metin-İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. [ME]
• Zieme, Peter. Buddhistische Stabreimdichtungen uiguren. Berliner Turfantexte: XIII, Berlin: Akademie Verlag, 1985.
• ___ . Altun Yaruq Sudur, Vorworte und Das Erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇapraphāsasottamasūtra). Berliner Turfantexte: XVIII. Brepols, 1996. [AY S, AY I]