Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: Özel Sayı, 177 - 217, 28.12.2021

Muhammed Sami Ünal , Turgut Baydar

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347

Öz

Bu çalışmada 13 ve 14. yüzyıllarda Türkistan’da (Orta Asya) bilim ve edebiyat dili olan Harezm Türkçesine ait dil özelliklerini içinde barındıran ve 1313 tarihinde İslâm tarafından yazılmış Mu’înü’l Mürîd adlı eserde isimden isim yapma ekleri incelenmiştir. 407 dörtlükten oluşan ve dinî-tasavvufî öğretilerin yer aldığı eserde isimden isim yapma ekleri fişleme yöntemiyle belirlenmiş ve tasnif edilerek yorumlanmış, çalışma sonunda bazı sonuçlara ulaşılmıştır. Harezm Türkçesi, İslam dinine yönelen Türklerin yeni kavramları karşılamada ve dinî öğretileri insanlara en sade şekliyle anlatmada büyük bir görev üstlenmiş ve bunu Türkçenin ifade gücüyle ortaya koymuş bir dönemdir. Bu dönem, Oğuzların ve Kıpçakların tam manasıyla dil ve coğrafya olarak keskin bir ayrıma gitmediği bir dönemi kapsaması, eklerin ve kelimelerin belirlenerek günümüz kullanımlarına ve geçmiş şekillerine kaynaklık etmesi bakımından yine büyük bir önem taşımaktadır. Eserdeki tüm isimden isim yapma eklerinin kullanıldığı şekiller tespit edilerek çeşitli karşılaştırmalarda bulunmak ve bu eklerin benzerliklerini/farklılıklarını ortaya koyarak Türkçenin hâlâ tartışılmakta olan konularından yapım eklerine, eserde işlendiği şekliyle farklı bir bakış açısı sunabilmek; Harezm Türkçesinde kullanılan eklerin bugünkü şekillerini yapı ve işlev yönünden karşılaştırarak o dönem özellikleriyle çeşitli kıyaslamalarda bulunmak ve Türkçenin ekler vasıtasıyla ortaya koyduğu anlatım tarzını ve işler hâlini ortaya koymak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yapım Ekleri, İsim Yapma Ekleri, Mu’înü’l Mürîd, İslâm, Harezm Türkçesi

Denominative Suffixes of Mu’înü’l Mürîd

Öz

In this study, denominative suffixes are examined in the work called Mu'înü'l Mürîd, which was written by Islam in 1313 and contains linguistic features of Harezm Turkish, the language of science and literature in the Turkestan (Middle East) in the 13th and 14th centuries. In this book, which consists of 407 quatrains and includes religious and mystical teachings, denominative suffixes were determined by the method of filing. They were classified and interpreted, and some results were obtained at the end of the study. Khwarezm Turkish is a period that has undertaken a great task for Turks, who converted to Islam, in finding words for new concepts and in explaining new religious teachings to the people in the simplest way possible. Needless to say, this happened because of the expressive power of Turkish. This period has had great importance in terms of shedding light on the past and present forms by determining affixes and words and covering a period in which there was no sharp distinction between the Oghuzes and Kipchaks in terms of language and geography. In light of these, this study is aimed at making various comparisons by identifying the shapes in which all noun affixes are used as functions, by showing the similarities and differences of these affixes, and by presenting a different point of view on derivational affixes, which are still the subject of discussions of Turkish, as they are covered in the work. Moreover, it is aimed at revealing the living and working state of Turkish by means of affixes and making various comparisons between the characteristics of that period and the current forms of the affixes used in that period in terms of structure and function.

Anahtar Kelimeler

Derivational affixes, Islam, Khawarizm Turkish, Mu’înü’l Mürîd, noun affixes

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. “Türkçede Kelime ve Eklerin Yapısı”, Makaleler I . Yayına Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya, 1047-1052. Ankara: TKAE Yayınları, 1987.
• Argunşah, Mustafa ve Toparlı, Recep. Mu’înü’l Mürîd İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım . Ankara: TDK Yayınları, (2. Basım), 2014.
• Ata, Aysu. “Derleme Sözlüğü’nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler II”, Uluslararası Türkistan Halk Kültürü Sempozyumu, 25-27 Ekim 2000.
• __________. Harezm-Altın Ordu Türkçesi . İstanbul: Mehmet Ölmez-Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 36, 2002.
• Atalay, Besim. Divan-ı Lügati’t Türk Tercümesi I, II, III, IV . Ankara: TTK Yayınları, 1985.
• Avcı, Yusuf. “Yapım Eklerinin Anlam Merkezli Sınıflandırılmasına Dair”, VI. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Cilt 1. Ankara: TDK Yayınları, (2008): 457-474.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri . İstanbul: Baha Matbaası, 1974.
• Başdaş, Cahit. “Türkçede Üçüncü Grup Ekler (Ara) Ekler”, I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayında Sunulan Bildiri, 26-27 Eylül 2006. Ankara: Bilkent Üniversitesi, (2008).
• Baydar, Turgut. Türkiye Türkçesindeki Yapım Ekleri Üzerine. Eklerin Sınıflandırılması Sempozyumunda Sunulan Bildiri, 24 Kasım 2016. İstanbul. (2016).
• __________. “+lI Eki Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies 18/2 (Kış–Winter 2018): 535-541.
• Boz, Erdoğan. “Türkçe Ek Tasnifinde Iki Aykiri Yöntem: Indirgeyici ve Çoğaltici Tasnif”, Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, (1), (2019): 69-79.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteeenth-Century Turkish . Oxford: Clarendon Press.
• Delice, İbrahim. “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 24, (Aralık 2000): 221-235.
• Ebulgazi Bahadır Han. Şecere-i Terakime - Türklerin Soy Kütüğü . Hazırlayan Muharrem Ergin, (y.y.): Tercuman Gazetesi 1001 Temel Eser: 33, (t.y).
• Eckmann, Janos. “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şiveleri , Editör Mehmet Akalın. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1988.
• __________. Çağatayca El Kitabı . Çeviren Günay Karaağaç. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1988.
• __________. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Yayına Hazırlayan O. Fikri Sertkaya. Ankara: TDK Yayınları, 2017
• Ediskun, Haydar. Türk Dilbilgisi . İstanbul: Remzi Kitabevi, (6. Basım), 1999.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II . Wiesbaden: Harrassowitz, 1991.
• __________. A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004. Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi . İstanbul: Bayrak Yayınları, 2009.
• __________. Orhun Abideleri: İnceleme . İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
• Ertane Baydar, Arzu Sema ve Baydar, Turgut. “+ki Eki Üzerine” , TDAY - Belleten, 2004/II, (2004): 31-49.
• Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri . Çeviren Mehmet Akalın. Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Gedizli, Mehmet. “Türkçede Tek Şekilli ve Çok İşlevli Yapım Ekleri”, Turkish StudiesInternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume7/4, (Fall, 2012): 3351-3369.
• Gemalmaz, Efrasiyap. Eski Türkçenin Ekliği Denemesi . Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1990.
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (A-N), II (O-Z) . Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları, 1997.
• __________. Türkçede “Sıra Dışı Ekler” ve Eklerin Tasnif-Tanımlama Sorunu Üzerine. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı. Ankara: TDK Yayınları, 2004, 1267-1284.
• Gülsevin, Gürer ve Boz, Erdoğan. Eski Anadolu Türkçesi . Ankara: Gazi Kitabevi, 2004
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri . Ankara: TDK Yayınları, 1996.
• Hatiboğlu, Vecihe. Türkçenin Ekleri . Ankara: TDK Yayınları, (2. Basım), 1981.
• Kara, Funda. “Yapım Eki İşlevinde Olmayan Eklerden Bazıları”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu bildirisi, Erzurum, (25-27 Nisan 2007): 565-576.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri . Ankara: TDK Yayınları, 1994.
• __________. Şeyh Şeref Hace, Mu’înü’l-Mürîd (Transkripsiyonlu Metin – Dizin – Tıpkıbasım) . İstanbul: Beşir Kitabevi, 2006.
• Korkmaz, Zeynep. “Türkçede -n Zarf-Fiil Eki ile -pan/-pen Eki ve Türemeler”, TDAY-Belleten, 32 (1984): 155-165.
• __________. Gramer Terimleri Sözlüğü . Ankara: TDK Yayınları, 1992.
• __________. Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları . Ankara: TDK Yayıları, 1994.
• __________. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi . Ankara: TDK Yayınları, (3. Basım), 2009.
• __________. “Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri”, Turkish Studies,5/1, (2010): 1-41.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi . Ankara: Akçağ Yayınları, (5. Basım), 2003.
• Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı . Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• Öztürk, Rıdvan “Yapım Eklerinin Nitelikleri, Sınırlılıkları, İşlevleri ve Sorunları”, Türk Gramerinin Sorunları I II, Bildiriler . Ankara: TDK Yayınları, 2011, 431-436.
• Türk Dil Kurumu. Yazın Terimleri Sözlüğü . Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• __________. Derleme Sözlüğü . Cilt: 8, Ankara: TDK Yayınları, 1975.
• __________. Türkçe Sözlük . Ankara: TDK Yayınları, 2010.
• Tekin, Talat. “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili Dergisi, Türk Şiiri Özel Sayısı I Eski Türk Şiiri, (Ocak 1986): 81-157.
• __________. Orhun Türkçesi Grameri . İstanbul: Mehmet Ölmez-Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9, 2003.
• __________. Makaleler II: Tarihî Türk Yazı Dilleri . Ankara: Öncü Kitap Yayınları, 2004.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E) . İstanbul: Simurg Yayınları, 2002. [Togan], A. Zeki Velidi. “Harezm’de Yazılmış Eski Türkçe Eserler”, Türkiyat Mecmuası II, (1928): 315-345.
• Toparlı, Recep. Harezm Türkçesi . Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık, 1985.
• __________. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü . Ankara: TDK Yayınları, (2. Basım), 2007.
• Turan, Zikri. “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, Ankara: TDK Yay. 856/ II, (2007): 1835-1844.
• __________. “Eski Türkçe Döneminde Bir Morfofonetik Karşıtlık Sorunu”, (TEKE) Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/1, (2012): 69-80.
• Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2002.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks) . Ankara: TDK Yayınları, (3. Basım), 2014.
• Zülfikar, Hamza. “Yapım ve Çekim Eklerinin Tahlili”, Türk Gramerinin Sorunları I II, Bildiriler. Ankara: TDK Yayınları, 2011, 437-441.