Türkitanuw Ğılımındağı Leksikografiyalıq Eñbekterdiñ Ornı men Mañızı

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: Özel Sayı, 51 - 64, 28.12.2021

Ergali Esbosınov

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.990981

Öz

Qazirgi uwaqıtta Ortalıq Aziyyadağı türki tilderi men Türkiya arasındağı guwmaniytarlıq sala, onıñ işinde tildik baylanıstar jan–jaqtı damuw üstinde. Buğan türkitanuw ğılımında özindik ornı bar Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, yağnıy Türki tilderiniñ salıstırmalı sözdiginiñ jarıq körüwi mısal bola aladı. Osı sözdik jarıyyalanğannan keyin arağa 30 jıl salıp Türkistan Deklaratsiyyası qabıldanğanı mälim. Munıñ bäri älewmettik-guwmanıytarlıq ğılımdarğa äser etip, türkitanuw men leksiykografiyyalıq eñbekterdiñ bastı nazarda ekendigin paş etti. Şağın maqalamızda reti men iyinine oray, türik tili-orıs tili, orıs tili-türik tili retinde jäne qazaqşa-orısşa, orısşa–qazaqşa sözdikter tuwralı mälimet bermekşimiz. Äsirese 20-şı ğasır bastarında jarıq körgen leksiykografiyyalıq eñbekterge şoluw jasap, sol däwirde ömir sürgen Şemsettin Sami, Ahmet Vefik Paşa sıyyaqtı qalamgerler men Kamus-i türki sözdigine toqtalmaqşımız. Sonımen qatar qazaq tili lekiykografiyyasında özektiligin joymağan jekelegen eñbekterdiñ tüzilüw erekşeligin atap ötpekşimiz. Maqalamızda qazaq, orıs, türik jäne qaraqalpaq tilderindegi derekter paydalanıldı. Maqsat, Türkiya men Orta Aziyyada jarıyyalanğan leksiykografiyyalıq eñbekterdiñ özara ıqpaldastığı men ortaq leksiykalıq qorına, tüzilüw ädisi, onıñ işinde grafıykalıq-fonetiykalıq beynelenüwiniñ birizdiligine nazar awdaruw bolıp tabıladı. Sebebi ortaq tariyxiy jädigerlerimizdi odan äri zerttep-somdawımızda türki elderinde jarıq körgen leksiykografıyyalıq eñbekterdiñ mañızı men ornı eselene arta tüspek.

Anahtar Kelimeler

qazaq-türik leksiykografiyyası, osman tili, Kamus-i türki, türkitanuw, jazba eskertkişter

The Evolution of Lexicography Studies in Turkology

Öz

The bilateral and multilateral relations between the study of Turkic languages in Central Asia and Turkology studies in Turkey have recently reached a new dimension and a qualitative change. A Comparative Dictionary of Turkish Dialects, published in Ankara, heralded the new approach. Nearly 30 years after the publication of this dictionary, the Turkestan Declaration was accepted. Our article presents data on historical and applied dictionary studies, the common moral values of Turkic languages. After giving information about Turkish–Russian, Russian–Turkish, Kazakh–Russian, and Russian–Kazakh dictionaries published at the beginning of the 20th century, we suggest the necessity of republishing these dictionaries by completing their deficiencies. In addition, we examine the life and work of Şemsettin Sami, and Kazakh, Karakalpak, and the Russian works that refer to his Kamus-i Türkî dictionary. We focus on the importance of the work of scholars such as Şemsettin Sami, who made invaluable contributions to dictionary and text research in all Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

Dictionary, Lexicography, Ottoman Turkish, Şemsettin Sami, Kamus-i Türkî, Turkology

Türkoloji Araştırmalarında Leksikografi Çalışmalarının Yeri ve Önemi

Öz

Orta Asya’daki Türk dillerinin incelenmesi ile Türkiye’deki Türkoloji araştırmaları arasındaki ikili ve çok taraflı ilişkiler son zamanlarda yeni bir boyuta ve niteliksel bir değişime ulaşmıştır. Yeni bir yaklaşımın işareti olarak Ankara’da Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü yayımlanmıştır. Bu sözlüğün yayımından yaklaşık 30 yıl sonra Türkistan Deklarasyonu kabul edilmiştir. Filoloji alanı beşeri bilimlerin en geniş ve kapsamlı alanı olması nedeniyle, sözlük bilim bu alanın her zaman ilgi çekici bir konusu olarak kabul edilmiştir. Makalemiz, Türk dillerinin ortak manevi değeri olan tarihi ve uygulamalı sözlük çalışmaları hakkında veriler sunmaktadır. Özellikle 20. yüzyılın başlarında yayımlanan Türkçe-Rusça, Rusça-Türkçe ve Kazakça-Rusça, Rusça-Kazakca sözlükler hakkında bilgi verildikten sonra bu sözlüklerin eksiklikleri tamamlanarak yeniden yayımlanması gerektiği üzerinde fikir beyan edilecektir. Bununla birlikte Şemsettin Sami’nin hayatı ve eserine değinilecek, onun Kamus-i Türkî sözlüğüne atıfta bulunan Kazakça, Karakalpakça ve Rusça eserler üzerinde durulacaktır. Аhmed Vefik Paşa, Şemsettin Sami gibi bütün Türk dillerinde, sözlük ve metin araştırmalarına paha biçilmez katkılarda bulunan bilim adamlarının çalışmalarının önemine dikkat çekilecektir

Anahtar Kelimeler

Sözlük Bilimi, Osmanlı Türkçesi, Kamus-i Türkî, Türk ve Kazak Sözlükçülüğü, Türkoloji

Kaynakça

• Abdiynazıymov, Ş.N. Liyngviystiykalıq täliyymat tarıyyxı (oqıў qollanba). Nökis, 2005.
• Äbeldayev, Ä. Tanzimat kezeñindegi türik ädebiyeti. Oquw quralı. Almatı: «Qazaq universiyteti» baspası, 2018.
• Aganin, R.A. “Turetskaya leksiykografiya v SSSR (1917-1977)”. Sovetskaya tyurkologiya, N3 (1978): 80-91.
• Akalın, Ş.H. Obrazovaniye slov v turetskom yazıke putem obnovleniyya. Sözüm Munda Qalır, Barır Bu Özüm... Scripta in Memoriam D.M.Nasilov. Kollektivnaya monografiya. (Moskva: İzdatelstvo MBA. 2019): 54.
• Aruçi, Muhammed. “Fraşiri, Abdül”. Islam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. 13 cilt.194-195.
• Çiçek, Ali. “Sözlük Bilimi Açısından Kamus-i Türki Üzerine Bir İnceleme”. Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi 11/2 (2009): 183-193.
• Devellioğlu, Ferid. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2002.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Кültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Furat, K. İstoriyya izuçeniyya “galat-i meşhur” v turetskom yazıke. Aktualnıye voprosı tyurkologiyçeskiyx issledovaniy: Mejdunarodnıye nauçnıye konferentsiyiy XXXIII i XXXIV Kononovskiye çteniyya: Materiyalı konferentsiyy, vnutriy 311-318, Sankt-Peterburg: Sankt-Peterburgskiy tsentr razviytiyya i podderjkiy vostokovednıh issledovaniyy, 2020.
• İlhan, Nadir. Geçmişten Günümüze Sözlükçülük Geleneği ve Türk Dili Sözlükleri. Elazığ: Manas Yayınları, 2007.
• Januzaqov, T. (bas red.). Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi. Almatı: “Dayk-Press” baspası, 2008.
• Kononov, A.N. Grammatika sovremennego literaturnogo turetskogo yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademiyiy Nauk SSSR, 1956.
• Mazur, İ.İ., Çumakov, A.N. Globalistika. Mejdunarodnıy, mejdiystsiypliynarnıy, entsiyklopediyçeskiyiy slovar, Moskva: ELİYMA: Piter, 2006.
• Montanay, E. “Sözdikterdiñ damuw tarıyxı jäne türki sözdikteri”. L.N.Gumilуev atındağı Ewraziya ulttıq universіуtetiniñ Xabarşısı. №1/134, (2021): 122-129.
• Nısanbayev, Ä. “Qazaqstan”. Ulttıq entsiyklopediyya. 3 tom, Almatı: Qazaq entsiyklopediyası, 2001.
• Oraltay Нasan, Nuri Yüce, Saadet Pınar. Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1984.
• Perek, Faruk Zeki. Latince-Türkçe Sözlük, Fasikül I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1946.
• Raşid Abdulloviç Aganin, http://twesco.org/ru/2018/10/07/66/ qırküyek, 2021 j. Raximova, A.R. “Leksiyçeskiye sredstva vırajeniyya obşçey polojiytelnoy/otriytsatelnoy otsenkiy çeloveka v tatarskom ıy drüwgıyx tyurkskıyx yazıkax”. Uçenıye zapiskiy Kazanskogo uniyversiyteta. Gumanıytarnıye naukiy, 152/6 (2010): 85-94.
• Şemseddin Sami. Kamus-i Türki. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2015.
• Täşimbay, S.Q. Muxabbet-name eskertkişiniñ (XIV ğ.) leksiykası. Filologiya ğılımdarınıñ kandiydatı ğılımıy därejesin aluw üşin dayındalğan diyssertatsiyanıñ avtoreferatı. Almatı, 2010.
• Ümbetbayeva, A. Orısşa-qazaqşa äskerlik atawları. Qızılorda: İzdaniye glavnoy Ustavnoy komiyssiyiy, 1926. (IC-Сервис ЖШС, Астана, 2005).
• Yavuzarslan, Paşa. Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem Yayıncılık, 2009.